Ne kete shkrim do te ndalem ne disa grupe/persona vllehe qe luftuan kunder ndikimit grek ne Shqiperi. Kush ishin karekteristikat e ketyre grupimeve ? Kush i stimuloi dhe mbeshteti ata ? Historia eshte shume e gjate dhe e kompikuar. Perpjekjet per krijimin e nje shteti Latino-Katoliko-Vllah ne Balkan jane te vjetra dhe e kane zanafillen qe perpara krijimit te vete Rumanise. Perandori i Frances, Napoleoni i 3-te, u perpoq per realizimin e ketij projekti por perpjekjet serioze nisen diku rreth viteve 1870 kur Perandoria Austriake dhe Mbreteria Rumune filluan sponsorizimin e levizjeve per krijimin e zonave te influencave perkatese ne haperirat ballkanike te Perandorise Otomane e cila kishte mare te tatepjeten. Ishte pikerisht Rumania ajo qe investoi masivisht ne krijimin e idese se rumunet dhe vlleherit ishin i njejti popull dhe i perkisnin te njejtes origjine. Mbreteria Rumune shpenzoi shuma te medha per hapjen e shkollave dhe ndertimin e kishave ne disa zona ku banonin vlleher. Pervec ndihmes ekonomike, ajo ju dha bursa studimi shume femijeve te cilet pas “Romanizimit” u kthyhen nga “Vlleher” ne “Arumune” dhe filluan ta konsideronin veten te “Europianizuar” ne krahasim me bashkefshataret e tyre qe vazhduan jeten rurale dhe mbeten “Cobenj te pagdhendur qe binin ere”. Pikerisht keta njerez, tashme te edukuar dhe te fuqishem ekonomikisht, u bene pararoja e politikave rumune, kryesisht ne zonat e Korces dhe rrethinat e saj. Qellimi i tyre final ishte marrja e pushtetit politiko-ekonomik ne shtetin e ri shqiptar qe Austo-Hungaria dhe Rumania do te krijonin ne Ballkan pas largimit te Perandorise Otomane. Pak a shume, ideja e Mbreterise Rumune ishte krijimi i nje shteti te perbashket Shqiptaro-Vllah ku “Arumunet” do te zinin role kyce ne drejtimin e vendit dhe do te mbronin interesat rumune ne rajon. Ne te njejten kohe vllehrit e romanizuar shihnin ne kete projekt nje mundesi dhe moment te arte per tu kthyer ne nje klase drejtuese politike dhe ekonomike. Nga ana tjeter, “Cobenjte” e shihnin veten e tyre te lidhur me fatin e Greqise dhe e kishin kuptuar qe ndarja me kufi shteteror nga hapesirat tokesore dhe popullatat qe ata kishin lidhje per shekuj te tere do te conte ne rrenim ekonomik dhe eleminim etnik. Historikisht dhe masivisht, vllehrit e kishin konsideruar veten helene, mbeshtetes te palekundur te Orthodoksise me lidhje te vjetra me strukturat me te larta te Kishes Greke ne Kostandinopoje/Stamboll. Rasti me spikates eshte ai i Voskopojes/Moskopolit. 

Natyrisht qe kushtet e reja, te krijuara ne fund te shekullit te 19-te dhe fillim te shekullit te 20-te, do te conin ne lindjen e kontraditave madhore midis “Arumuneve” dhe “Cobenjve”. Historiografia Shqiptare e thjeshteson situaten e nderlikuar ballakanike te asaj periudhe kohore dhe e kthen ate ne nje antagonizem shqiptaro-grek. Historianet shqiptare nuk permendin fare perplasjet midis vlleheheve te orjentimeve te ndryshme; atyre pro-shqiptare, pro-greke, pro-rumune, pro-bullgare, etj, por i trajtojne ato thjesht si probleme shqiptaro-greke. 

Duke lene menjeane nje histori shume dimensionale, do te perqendrohem vetem ne 2-3 raste te “Arumuneve” te zonave te Korces dhe kryesisht familjes Ballamaci. Varianti zyrtar thote se prifti Haralamb Ballamaci ishte vllaho-shqiptar dhe se ate, (se bashku me vellane e tij dhe disa persona te tjere), e vrane andartet greke me urdher te kishes sepse po perhapte gjuhen shqipe ... Po e eleminoj variantin e vrasjes se tij nga vllaho-greket si nje lufte te brendeshme midis tyre dhe po bie dakord me versionin me anti-grek qe mund te fantazoje dikush. Per hir te diskutimit, po bashkohem me ata qe thone se Haralamb Ballamaci dhe pasuesit e tij ishin patriote te zjarrte shqiptare. Por si e deklaronin veten ata; shqiptare apo rumune ? C’fare thone dokumentat e kohes ? 

Perpara se t’ju pergjigjem ketyre pyetjeve po kthem ne javen e pare te Marsit te vitit 1913; pikerisht ne Kongresin e Triestes dhe deklaraten perfundimtare te tij. Ky dokument i cileson vlleherit si nje popullate jo-shqiptare dhe ju bente thirrje, bile dhe atyre qe jetonin rreth e rrotull, (rreth t’Shqypenies), ti bashkoheshin Principates Shqiptare qe ishte ne krijim e siper. Ne emer te vlleherve qe perkrahnin idene e shtetit te perbashket, kongresin e pershendeti prifti Foti Ballamaci.

Nje kopje e dokumentit paraqitet me poshte ne dy gjuhe, shqip dhe italisht. Baroni hungarez Franc Nopsca, qe ishte kandidat per fronin e Principates Shqiptare, shkruan se krijuesi i deklarates ishte ai vete dhe tekstin ja diktoi Faik Konices i cili e shkrojti me doren e tij dhe ja u dergoi Fuqive te Medha dhe kancelarive te tjera europiane. Kush ishin personat qe perfaqsuan vlleherit ne kete ngjarje historike ? Pervec Foti Ballamacit, do te vecoja keta emra: Pandeli Evangjeli, Dhimiter Ilo, Epaminonda Ballamaci. Te gjithe keta persona kishin te perbashket emigrimin ne Rumani, edukimin dhe karieren profesionale/politike/ekonomike ne ate vend.