Mendoj ...
Kompozimi Etnik i Epirit Mesjetar
Ky Shqiperim eshte bazuar ne nje punim te Zt. Brendan Osswald me titull: The Ethnic Composition of Medieval Epirus (1)
Shkrimi origjinal gjendet ketu: https://hal-univ-tlse2.archives-ouvertes.fr/hal-02083128/document
Artikulli hedh drite dhe jep te dhena shume interesante rreth historise se Epirit, levizjes se popullatave, perberjet etnike, ndikimet politike, ushtarake dhe ekonomike, perpjekjet e grupeve te ndryshme per dominimin e rajonit, asimilimi i tyre, etj. Ne kete perkthim, kryesisht do te gjeni materiale qe perfshijne periudhen kohore nga shekulli i 11-te deri ne shekullin e 15-te. Dua te theksoj, Mr. Osswald, eshte nje njohes shume, shume, i mire i historise se Epirit. Midis punimeve e tij do te gjeni disa studime te detajuara rreth historise se kesaj zone me histori te lashte.
Shenimi im: Me qene se ne Mesjete fjala Shqiptar dhe Shqiperi nuk perdorej, jam munduar qe te perdor fjalet Albania/Albanian te shoqeruar me fjalet Shqiperi/Shqiptar. Besoj se lexuesi do ta kete kollaj interpretimin perkates.
Ju uroj lexim te kendshem.
Hyrje
Epiri Mesjetar ishte nje "ene shkrirese" brenda te ciles u perzjene shume emigrime, qofshin keta Sllave, Vllehe, Hebrej, Shqiptare apo Italiane. Po ashtu, gjate koheve te veshtira per ta, nje numur refugjatesh Greke gjeten strehim ne kete province. Periudha me e mire dokumentuar eshte ajo nga viti 1200 dhe ne vazhdim. Gjate tre shekujve te fundit te Mesjetes, ne shohim zhvillimin e nje sensi bashkegzistence ndermjet nacionaliteteve te ndryshme, qe jo gjithmone ishte paqesor. Sidoqofte, ideja e nacionalitetit ishte e ndryshme nga ajo e sotmja dhe ne do te veme re qe konfliktet ushtarake te asaj periode nuk ishin etnike. Greket perbuznin disa grupe te tjera, por kjo ndodhte kryesisht per arsye sociale. Ne fund ne do te shohim se ushtrite dhe aristokracite – keto fusha ne i njohim me mire fale burrimeve tona – ishin, me se shumti, te perziera.
*******
Τοσοῦτον δ’ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ’ οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασιν, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκεν μηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας.
Qyteti yne, [Athina], e ka kaluar kaq shume pjesen tjeter te njerezimit, ne mendim dhe shprehje, sa qe nxenesit tane jane bere mesues te te tjereve dhe si rrjedhim emri "Helen" nuk pershkruan me race por forme mendimi. Njerzit quhen "Helene" kur ata marin edukimin tone dhe jo kur ndajne pak gjak te perbashket (2). Isocrates, Panegyric, §50
Dy fjale rreth "ethnicitetit" Bizantin
Perandoria Bizantine nuk ishte nje shtet nacional. Ne mentalitetin Bizantin, shteti tradicional merrte formen e nje perandorie shume-etnike, ashtu si dhe ne rastin e perandorise Romake, Arabe apo Turke. Fjala ἔθνος (etnicitet) eshte perdorur ne Bibel te emeroje “Gentiles”, qe ka kuptimin pagane. Ne terminologjine Bizantine kjo fjale pershkruan nje popullate jashte Perandorise Bizante apo jashte Krishterimit. Per shembull, Metropoliti i Naupaktos, John Apokaukos, pershkruan pushtuesit Latine si ἔθνη (3). Ne burrimet tona fjala qe perkthehet si “etnicitet” eshte “γένος”. Ideja e γένος, domethene etnicitet, ishte ne nje fare menyre bazuar ne elemente etnike. Indikatori me i mire i etnicitetit te dikujt ishte tradita kulturore dhe gjuha. Ne te njejten kohe, duke mesuar gjuhen Greke, kushdo mund te hynte ne klasen administrative, klerikale apo ushtarake. Keshtu qe procesi i avancimit social ishte gjithashtu nje asimilim kulturor. Historia e Bizantit jep shembuj te nje numuri te madh personash qe ne origjine nuk flisnin Greqisht, per shembull Armene, qe u futen ne sherbim te shtetit ne nivelet me te larta. Bile pati dhe disa Normans, qe ishin te huaj, te ardhur ne Perandori si pushtues gjate shekullit te 11-te, qe u bene antare te aristokracise Bizantine. Shembuj: familiet Roger dhe Petralifas.
Perandoria gjithperfshirese Bizantine (se paku deri ne vitin 1204) kishte me shume ndjenjen e superioritetit kulturor sesa atij racor (4). Kushdo mund te civilizohej nepermjet adoptimit te besimit Kristian Orthodoks dhe te behej antar i “Οἰκουμένη” nje term qe do te thote “toke e banuar” ose me qarte “toka e civilizuar”. Per shembull, shtetet barbare te Serbise, Bullgarise ose Rus (Te mos ngaterohet me Rusine e sotme), ishin konsideruar si pjese te Οἰκουμένη edhe pse ato nuk ishin pjese te perandorise Bizantine (5). Egzistonte nje koncept hirerakie per popujt, si me poshte: jo-Orthodokset, ku perfshiheshin Latinet Katoliket ose Arabet Myslymane, ishin ne fund. Me siper vinin Orthodokset barbare, shtetet e pavarura te cileve, bazuar ne ideologjine Bizantine, ishin subjekte te Perandorise. Me lart vinin Orthodokset barbare qe jetonin ne hapesirat e Perandorise. Ne maje qendronte elita Bizantine Orthodokse Grekefolese.
Gjykimi Bizantin konkludonte se, shpejt a vone, jo-Orthodokset do te adoptonin Orthodhoksine dhe do ti nenshtroheshin Perandorit Bizantin dhe keshtu qe ne fund rregulli do te drejtonte Mbreterine e Njeriut e cila pas kesaj do te kthehej ne Mbreterine e Zotit.
Duhet te thuhet se kendveshtrimi i ideologjise Bizantine ishte qe meqenese vetem Zoti mund te vendose kur vjen fundi, grupe te ndryshme popullatash duhet ti nenshtroheshin Perandorit me deshiren e tyre. Ky besim shpegon politiken relativisht jo-ekspansioniste te Perandorise gjate gjithe historise se saj (6). Nga i njejti kendveshtrim, Perandoria nuk ndiqte ndonje politike te Henelizimit te popullates me force.
Ky konceptim pushteti, qe nga Bizantinet konsiderohej si i perkohshem, nxjer ne drite dy aspekte.
Se pari, diferencat midis Orthodokseve barbare qe jetonin brenda Perandorise dhe atyre qe jetonin jashte saj ishin shume te vogla sepse kufijte ndryshonin vazhdimisht. Po ne kete pike, ideologjia Bizantine e shihte ndarjen midis shteteve indipendente dhe Perandorise vetem si nje fenomen te perkohshem.
Se dyti, vendi qe zinte gjuha ne qyteterimin Kristian ishte i diskutushem. Nga nje ane, njohja e gjuhes Greke ishte esenciale per hyrjen ne elite, nga ana tjeter popullatat Orthodokse jo-Greqishtfolese kosideroheshin, dhe vete-konsideroheshin, si pjese e Οἰκουμένη, domethene e Prandorise. Duke qene gjuhe e perbashket, qe perdorej nga administrata dhe elitat, Greqishtja nuk mund te konsiderohej si kriter per te percaktuar etnicitet sepse pjese te medha te popullatave barbare kishin mesuar Greqisht. Kjo eshte arsyeja pse burrimet Bizantine, perpara vitit 1204, shume rralle permendin Greket si popull dhe preferojne qe per te gjithe subjektet e Perandorise Bizantine te perdorin fjalen “Romans” (῾Ρωμαῖοι). Fjala “Helene”, (Ἕλληνες) nenkuptonte Greket pagane te antikitetit dhe shume ralle ata te Mesjetes. Eshte per tu cuditur qe vetem pakicat permendeshin si grupe etnike, per shembull Armenet ose Bullgaret. Sic do te shohim me vone, situata ndryshoi pas vitit 1204.
Duke u perpjekur te japim nje shpegim te shkurter te terminologjise se perdorur ne kete shkrim, duhet te themi qe ne kohen tone raportet qe egzistojne midis etnicitetit si prejardhje kulturore dhe nacionalitetit ne kuptimin e te qenit shtetas kane kuptim tjeter ne krahasim me periudhen kohore qe mbulon artikulli. Ne ate kohe mardheniet midis nje komuniteti te caktuar dhe shtetit ishin komplet te ndryshme nga c'jane sot.
Qellimi i ketij studimi eshte te tregoje se rasti specifik i Epirit nuk mund te konsiderohet si nje shembull i zbatimit te ideologjise Bizantine. Punimi mund te shihet si nje material ku tregohen aplikime te kesaj ideologjie ne nje province qe nuk ishte e mbrojtur nga muret e fuqishme te Kostandinopojes. Epiri ishte i hapur ndaj emigrimeve qe ralle here ishin paqesore dhe akoma me ralle te kerkuara apo deshiruara. Popullata e Greqise, vecanarisht ajo e Epirit, ashtu si dhe popullata e c’do teritori tjeter, eshte nje perzierie e valeve te ndryshme migrantesh. Ne, me nje perafersi te pranueshme, mund te themi qe popullata e Epirit rreth vitit 500 E.K. (Eres Kristiane) ishte Greke ose te pakten Helenizuar. Nga 36 emrat Greke te fortesave te permendura ne Epir, nga Procopius ne shekullin e 6, vetem 2 jane identifikuar; te tjerat jane zhdukur (7). Ky eshte nje tregues i madhesise se turbullirave qe ndodhen ne Epir pas kohes se Procopius. Studimi yne do te perpiqet, qe hap pas hapi, te beje nje "iventar" te popullatave qe kane ardhur dhe per c’do grup te studioje menyren si ata u pane nga popullata lokale, menyren si ata pane veten e tyre dhe, se fundmi, rrugen si ata u asimiluan.
Ardhjet Sllave perpara vitit 1000
E para arritje masive e te huajve ne Epir ndodhi nga fundi i Shekullit te 6-te deri ne Shekullin e 9-te, kur brigjet e Danubit u kaluan shume here nga Avaret dhe fiset Sllave. Keto levizje trazuan te gjithe Ballkanin, deri thelle ne Peleponez. Fiset Sllave u vendosen ne te gjithe gadishullin. Levizjet e tyre paten pasoja per te gjitha teritoret e Ballkanit Perendimor sepse, dhe pse politikisht ishin Byzantine, ata nuk kishin lidhje me administraten Bizantine. Meqenese burrimet tona per keto kohera jane modeste eshte e veshtire te dihet cfare ndodhi ne keto zona. Per kete arsye, ne nuk e dime cilat teritore ishin nen zoterimin Sllav, as dhe intensitetin e vendbanimeve te tyre. Ne dime qe provinca e "Epirus Nova", (Epiri i Ri), – nga malet e Acroceronia deri ne Dyrrachion/Durres, u pushtua ne vitin 548, por mbase nuk kishte ndonje vendbanim nga qe pothuajse nuk ka evidence te toponimeve Sllave (8). Provinca e "Epirit te Vjeter", (Epirus Vetus), qe na intereson ne, ishte pushtuar ne vitin 587 dhe midis viteve 614-616 (9), por situata ishte shume e paqarte. Mbase kjo province ishte mbuluar nga Sclavenies, enclava Sllave te pavarura nga Bizanti, por kjo mbetet nje hipoteze nga qe Sclavenies jane raportuar vetem ne pjesen qendrore dhe Lindore te Ballkanit (10). Ne shekujt e 9-te dhe te 10-te, Epirus/Epiri ishte pjese e perandorise se pare Bullgare, me kryeqytet Ohrid/Ohrin, por perseri vazhdojme te jemi te paqarte rreth shtrirjes se ngujimeve Sllave ne kete zone. Nga fundi i Shekullit te 12-te dhe gjysmen e pare te Shekullit te 13-te, Perandoria e dyte Bullgare, me kryeqender Tirnove, perfshinte pjese se Macedonia/Maqedonise, ku u vendosen shume Bullgare dhe Vllehe. Kjo Perandori nuk perfshiu Epirus/Epirin, as edhe njehere. Mundja e Bullgareve ne vitin 1241 nga Mongolet, ndaloi shtrirjen e tyre te metejshme ne Ballkan dhe ata nuk kishim me ndonje ndikim ne Epir.
Keshtu qe, eshte shume e veshtire te vleresohet shtrirja e ngujimeve Sllave ne Epir. Ne nuk kemi literature perpara fillimit te Shekullit te 13-te. I vetmi element ne dispozicionin tone eshte fakti qe nga 450 toponime te Epirit dhe the ishujve Ioniane, 180 jane me origjine Sllave, me te shumtat te vendosura ne teritorin tokesor (11). Eshte nje ceshtje e njohur qe toponimet jane vegla te rezikshme sepse ato nuk mund te perdoren si evidence e nacionalitetit te banuesve. Per shembull, migrimet Albanase/Shqipetare ne shekullin e 14-te sollen ne Epir toponimin Preveza, i cili eshte nje toponim Sllavik (12). Ndersa, qyteti Voditza ne Acarnania kishte emer Bullgar qe ne fillim te Shekullit te 13-te. Kjo na lejon te konkludojme qe existonte nje prezence e meparshme Bullgare (13). Ne pergjithesi, analiza gjuhesore e toponimeve Sllavike ne Epir tregon qe ato jane shume te vjetra dhe keshtu ato duken te jene me te hereshme se vershimet e Albanasve/Shqiptareve dhe Serbian/Serbeve qe ndodhen ne Mesjeten e vone (14).
E vetmja gje e sigurt eshte qe kleriket Grek, John Apokaukos dhe George Bardanes, ne shkrimet e tyre rreth vitit 1220, konsideruan Grevena-ne, ne Macedonia/Maqedonine Perendimore nje vend barbarik Bullgarisht foles, ndersa Vonditza ne Acarnania, Greqisht folese (15). Nuk ka ndonje burim tjeter qe te false per Sllavet perpara ekspansionit Serb te shekullit te 14-te. Prezenca e nje fshatari te qojtur Vladimir ne zonat e Janines/Ioannina ne vitin 1319 eshte nje evidence e vogel mbi te cilen nuk mund te arrihet ndonje konkluzion pergjithesues (16). Keshtu, ne dime qe gjate periudhes "saecula obscura" (perafersisht vitet 900 – 960) Epiri ishte populluar me grupe Sllavike dhe ne mund te supzojme, me saktesi relativisht te larte, qe ata u vendosen aty perfundimisht. Gjithashtu, ne jemi pothuajse plotesisht te sigurt qe ata ishin asimiluar ne fillimet e shekullit te 13-te, mbase dhe me perpara.
Vlleherit
Sic u permend me perpara, vershimi Sllavik, krijoi probleme ne raportet midis Kostandinopojes dhe Ballkanit Perendimor. Kjo eshte arsyeja pse Albanians/Shqiptaret dhe Vlachs/Vlleherit shfaqen vetem ne shekullin e 10-te / 11-te, pas rivendosjes se autoritetit Bizantin. Si rrjedhim, eshte veshtire te nxjerim nje konkluzion te sigurt rreth krijimit te ethnicitetit te ketyre dy popullatave. Si do qe te jete, ky artikull nuk eshte vendi ku te dikutohet rreth kesaj teme (17).
Permendja e pare e Vlleherve, nje minoritet Latinofoles qe vazhdon te egzistoje ne Greqi dhe Shqiperi, mund te datohet ne shekullin e 10-te, kur fjala “Βλάχοι” shfaqet per here te pare (18). Kjo populate ishte plotesisht Orthodokse. Vlleherit luftuan per shtete te ndryshme Orthodokse, por nuk paten ndonje aleance me Bizantin, dhe shpesh here luftuan si aleate te dy Perandorive Bullgare, ne Shekullin e 10-te dhe vone ne shekullin e 12-te. Shume nga ata u vendosen ne Thessaly/Thesali, ku numri i tyre ishte aq i madh saqe i vune provinces emrin e tyre qe gjate Mesjetes se vone quhej “Vllahia e Madhe” ose “Vllahia qe ndodhet ne Greqi”. Pas pushtimit te Thesalise nga shteti i Epirit, ne vitin 1210, Vlleherit u bene trupa elitare ne ushtrine Epirote ne luftimet e kesaj te fundit kunder Kryqetareve Latine; po ashtu kunder ushtrive te Nikea, (Nicaea), nje shtet rival i Bizantit. Thesalia tregoi nje karakteristike te vecante dhe kjo i dedikohet prezences se elementit Vllah. Ajo u be indipendente ne vitet 1267/1268 kur shteti i Epirit ishte ndare midis dy djemve te Despotit te Epirit, Michael II, pas vdekjes se ketij te fundit. Megjitheate, Vlleherit nuk e kontrolluan Epirin as edhe nje here por ja u lane pushtetin udheheqesve Greke, Latine apo Serbe. Ky eshte nje fakt qe tregon se nacionalizmi Vllah ne Thesali nuk egzistonte.
Ne Epir, Vllehrit e sotem, banojne ne vargmalet e Pindos/Pindit, kryesisht rreth Metsovo, nje vend ku ata kane banuar qe ne Mesjeten e Mesme. Vlleherit permenden ne Epir ne trecerekun e fundit te shekullit te 11-te. (19). Egzistenca e tyre ne Etolia eshte provuar kur Sphrantzes flet per “Vllahine e Vogel”, mbase behet fjale per te njejtin vend, ndersa rajoni antik i Dolopia-s, ku rrjedh lumi Achelôos, ishte qojtur “Vllahia e Siperme” (20). Ne vitin 1221 John Apokaukos, Metropoliti i Nafpaktos, morri nje ankese kunder nje Vllahu te quajtur Kostantine Aurelian, i cili ishte akuzuar per perdhunimin e nje vajze Greke dhe goditur te jatin e saj (21). Me vone, ne vitin 1228, ai gjykoi nje ceshtje te nje pronari Grek tokash qe akuzohej per vrasje aksidentale te nje fshatari Vllah qe ishte problematik (22). Kjo ngjarje ndodhi ne “Vllahia”, por mbase ne kete tekst kjo fjale nuk nenkupton Thesaline, e cila nuk ishte ne teritorin e Mitropolise se Nafpaktos por ne nje teritor te populluar nga Vlleher, qe ka te ngjare te ishte Etolia (23) ose diku ne malet e Pindit (24). Nje shekull me vone, ne vitin 1321, dokumenti i Privilegjeve te Andronikos II per Mitropoline e Janines jep evidenca per egzistencen e disa komuniteteve Vllehe ne zonat e Janines dhe pershkruan pergjegjesite dhe perjashtimet e tyre nga detyrimet (25).
Ka mundesi qe Vllehrit te kene populluar dhe malet e Zagorise, por nuk ka dokumente te qarta ne kete pike. Zagoria permendet per here te pare ne vitin 1319, ne Priviligjet e Andronikos II, pa permendur qe ne kete zone jetojne Vlleher. Sot, ne zonat Veriore dhe Lindore te Thesalise vihet re nje dominim i qarte i toponimeve Vllahe, ndersa toponimet Shqiptare (Albanian) jane prezente ne Perendim dhe Jug. Duhet thene se zonat e permendura nuk ju perkisnin ne menyre ekskluzive vetem ketyre dy grupeve (26). Per fat te keq, eshte e veshtire te datosh keto toponime. Te dy rastet mund te jene pas-Mesjetes, keshtu qe eshte e pamundur te arrihet konkluzioni ne se banoret e Zagorise te permendur ne vitet 1399 dhe 1411, si ushtare te Janines, ishin Albanas/Shqiptare, Vlleher apo Greke (27). Sido qe te kete qene, ideja e krijuar eshte qe ne rajonin e Zagorise egzistonte nje ndarje paqesore midis Vlleherve dhe Shqiptareve. Kjo bashkejetese dhe disa here aleance midis ketyre popullatave qe ndanin, pak a shume, te njejten menyre jetese eshte provuar ne periudhat e mevoneshme, por ne mund te imagjinojme qe ka filluar ne Mesjete. Ne te vertete, ne vitin 1379, ushtria Albanase/Shqiptare qe sulmoi Janinen ishte ndihmuar nga disa Vlleher (28). Ne shkrimet e shkrimtareve Greke te asaj kohe ne hasim fjale te perbera shume-pershkruese si "bullgaro-shqiptaro-vllah"(boulgaro-alvanito-vlachos) ose "serbo-shqiptaro-bullgaro-vllah" (serbo-alvanito-boulgaro-vlachos) (29). Keto shprehje mund te jene krijuar si rezultat i martesave te perziera, por dhe si rezultat i paqartesive qe kane patur autoret. Kjo paqartesi vazhdoi deri pak kohe me pare kur studiuesit bashkekohore ngateronin Albanasit/Shqiptaret me Vlleherit (30).
Nga ana tjeter, bashkejetesa e Vlleherve me Greket eshte nje fakt i provuar. Kjo bashkejetese nuk ka qene gjithmone paqesore. Sic ne shohim nga burrimet tona, konfliktet e perditeshme midis Grekerve dhe Vleherve ishin te zakoneshme. Armiqesia kunder Vlleherve shfaqet ne dukumentet Greke qe kane te bejne me ceshtejet e Epirit (31). Te dhenat tona, te marra nga rekordet e drejtesise te kohes, kryesisht kane te bejne me raportet proceduriale. Ne te njejten kohe ato japin shume informacion rreth armiqesise midis pronareve dembele Greke te tokave dhe trajtimit te padrejte te Vlleherve, qe benin nje jete gjysme-endacake. Megjithate, burrimet tona thone se pavaresisht ketyre pengesave, Vlleherit e Epirit ishin te mire-integruar ne sitemin politik, social dhe ekonomik te dominuar nga Greket. Dokumenta te viteve 1228 dhe 1321 tregojne se Vlleherit ne zonat rurale punonin toka qe ishin ne pronesi te Grekerve me banim ne qytet. Ne nje dokument Priviligji te vitit 1321, nje grup Vllehesh eshte perjashtuar nga sherbimi ushtarak; ne te njejtin dokoment permendet nje grup tjeter Vllehesh qe faktikisht sherbeu ne ushtrine e Janines. Nuk ka ndonje shenje rebelimi te Vlleherve kunder Grekeve. Po ashtu nuk ka ndonje permendje dhe ne Privilegjin e Andronikos II per qytetin e Janines, dokument qe raporton statusin e populates te qytetit. Vllehet, si banore te zonave fshatare qe ishin, nuk kishin te drejten te konsideroheshin dhe permendeshin si banues te qytetit pa percaktuar ne fillim etnicitetin e tyre. Nga ana tjeter, ata permenden ne Priviligjin e vitit 1321, jo sepse ishin Vlleher por sepse ishin fshatare qe i ishin bashkuar Mitropolise se zones. Keshtu qe faktori kryesor ne diskriminimin e Vlleherve duket te kete qene statusi i tyre social.
Hebrejte
Ne dime pak rreth Hebrejve te Epirit, por eshte fakt qe ata ishin prezente ne Arta, Acheleos, Nafpaktos, Parga dhe Janina (32). Origjina e ketyre komuniteteve eshte shume e paqarte, por mund ta kete zanafillen ne fillimet e Eres Kristiane qekurse Filon I Aleksandrise, ne nje shkrim rreth vitit 40 E.C., deklaron se ne Etolia kishte komunitete Hebrejsh (Jewish) (34), ndersa dihet qe Paul (Pavli) kaloi nje dimer ne Nikopolis (35). Komunitetet e Epirit ishin Romanoites, qe do te thote qe ata nuk ishin as Sephardim, as Ashkenazim por kishin traditat e tyre specifike dhe ritualet bazuar ne gjuhen Greke (36).
Te tre komunitetet, te Artes, te Acheleos dhe Naupaktos jane permendur per here te pare rreth viteve 1160-1170 ne pershkrimet e Benjamin of Tudela, i cili thote se ndodheshin njeqind Hebrej ne Arta, dhjete ne Acheleos, asnje ne Anatoliko dhe njeqind ne Navpaktos. Ai jep dhe emrat e secilit Rabbi (37). Fatkeqsisht, ne nuk kemi informacion te sigurt rreth tyre deri ne fund te Mesjetes (38).
Ne dime pak me shume per Hebrejte e Janines dhe mund te supozojme qe ata ishin ne qytet pothuajse qe nga themelimi i tij. Qyteti permendet si nje “Peshkopate” per here te pare ne vitin 879, ndersa nje deshmi e pasigurt ben fjale per themelimin e nje sinagoge nga fundi i Shekullit te 9-te (39). Referencat e para te sigurta jane dy priviligjet qe Perandori Andronikos II i jep qytetit ne vitet 1319 dhe 1321. Dokumenti i pare ju jep atyre (Hebrejve) te njejtat te drejta si te qytetareve te tjere (40), ndersa i dyti na informon se Mitropolia e Janines "kontrollonte" tre grupe, por ne nuk e dime sesi ata arriten ne ato kondita apo statusin e sakte te tyre (41). Po ashtu, nuk kemi ndonje ide rreth numrit te Hebrejve ne Janine dhe ku jetonin ata, brenda apo jashte mureve te qytetit (42). Ka te ngjate qe numri i Hebrejve te ishte i vogel ngaqe burrimet Greke ku ne mbeshtetemi nuk i permendin ata deri vone ne perfundim te Mesjetes. Pavaresisht kesaj, ata ishin prezent ne qytet, gje qe ne e dime nga nje burrim Hebre (43).
Se fundmi, ne gjirin Venedikas te Parges, nje komunitet Hebre permendet ne vitin 1496 (44). Ne cdo rast, komunitetet e njohura Hebraike jane lokalizuar, dhe kjo nuk eshte ndone cudi, ne qendrat politike dhe tregetare. Arta, Janina, Naupaktos afronin siguri me fortifikimet e tyre dhe gjithashtu ishin qendra te medha ku ishin perqendruar forcat politike dhe jetonin elitat e pasura.
Ka pak referenca te provuara rreth destinacionit te komuniteteve Hebre gjate Mesjetes. Te gjitha rekorded jane nga koha Otomane, qe eshte e dokumentuar me mire (45), dhe nuk ka arsye te supozohet nje nderprerje e egzistences se ketyre komuniteteve. Ne mund te themi me shume rreth situates se Hebrejve ne keto kohera, por kjo teme eshte trajtuar me perpara.
C'faredo lloj ligjesh qe ishin aplikuar ne Thessaloniki dhe Kostantinopoje, apo Serbi, askush nuk mund te thote se ato ishin zbatuar njesoj ne provincen e larget dhe pak te kontrolluar te Epirit (46).
Ardhjet e refugjateve Greke pas vitit 1204
Perpara Kryqezates te 4-t, Epiri ishte nje vend i panjohur dhe i haruar diku ne boten Bizantine. Pushtimi i Kostandinopojes nga Franks, ne Prill te vitit 1204, dhe njekohesisht krijimi i shtetit te Epirit nga Michael I Komnenos Angelos Dukas (perafersisht 1205 – 1215) e ktheu ate ne nje destinacion per shume Greke qe deshironin ti shpetonin sundimit Latin, ti bashkoheshin betejes kunder tij ose thjesht deshironin te gjenin stabilitet. Keshtu qe burrimet tona e permendin kete vershim refugjatesh qe vinin nga Kostandinopoja. Demetrios Comatenos, Kryepeshkopi i Ohrid, thote se se paku, gjysma e refugjateve nga Kostandinopoja gjeten strehim ne Epir. Me te famshmit ishin ish-Perandori Bizantin Alexis III, dikush i qojtur Theodore Demnites, i cili u largua nga Anatolia per ne rajonin e Acheleos ne Epir, dhe nje murg qe la manastirin Hosios Loukas afer Thebes dhe shkoi ne Nafpaktos, prane Mitropolitit Joanis Apokaukos (47). Theodoros Chamaretos, nje lord Grek nga Peleponezi, u largua per ne Epir dhe i shkroi vjehrit te tij qe dhe ai te bente te njejten gje ngaqe Epiri “ishte plot me refugjate te panumurt nga Peleponezi, shume nga ata persona te rendesishem dhe te pasur, dhe zonja e tij padyshim do ta gjente veten ne mes te miqve dhe bashkevendasve” (48). Ardhja e refugjateve Greke vazhdoi gjate gjithe shekullit. Bile dhe mbas vitit 1261, kur Kostandinopoja u rimor nga Prandori i Nikeas, Mihail VIII Paleologos, Epiri dhe Thesalia mirepriten refugjate politike dhe fetare qe largoheshin nga obori Bizantin. Shembull jane kundeshteret e politikes kishtare te Perandorit Mihail.
Refugjatet me te degjuar, te ardhur nga Kostandinopoja, ose vende te tjera, duket se gjeten vend ne Janine ku keshtjella (49) ishte krijuar enkas per ta nga Mihail I (50). Ky qytet, i cilesuar nga Joanis Apokaukos si nje πολίδιον (qyteze), u kthye ne Arka e Noah-s per refugjatet, e thene kjo si nje krahasim artistik. Vendosja e tyre aty duket te kete krijuar disa probleme. Pas kapjes nga Bullgaret te Theodorit (1215-1230), qe ishte vellai i Mihail I dhe trashegimtar i fronit, banoret vendas, ne vitin 1232, u ngrihten ne revolte me qellim largimin e Bullgareve nga vendi qe ju ishte dhene per perdorim nga Mihail I dhe garantuar nga Theodori (51). Ata deshtuan ne kete perpjekje por qyteti i Janines ne perfundim u kthye ne nje sukses. Edhe pse kryeqyteti i Epirit mbeti Arta, Janina shume shpejt mori te njejten rendesi si Arta si ne numur popullate ashtu dhe ne rendesi ekonomike dhe influence politike.
Popullata Greke e Janines ishte e ndryshme dhe mbeti e tille ne krahasim me Greket e tjere te Epirit, vecanarisht nga Arta. Nje pjese e madhe e tyre kishte origjine nga Kostandinopoja nga ku kishin ardhur si refugjate dhe ishin mosbesuese karshi Epirit. Gjate Shekullit te 13-te dhe me vone, banoret e qytetit, ose te pakten elitat, mbeshtesnin ideologjine tradicionale Bizantine, te perfaqesuar nga dinastia Komnenos Angelos Doukas e cila ne kohen e pushtetit te saj ishte afer rimarjes se Kostandinopolit nga Latinet dhe rivendosjen e Perandorise. Janina dhe Arta bashkarisht ndoqen te njejten politike qe nga momenti i lindjes se shtetit te Epirit; te dy qytetet udhehoqen perpjekjet kunder pushtuesve Latine. Por, pas zgjerimit shume te shpejte te Theodorit, i cili mori Thesaline, Maqedonine dhe Thraken Perendimore dhe u kurorezua Perandor ne vitin 1227 ne kryeqytetin e tij te ri Thessaloniki (Selanik), humbja ndaj Bullgareve ne Klokotnica ne vitin 1230, shkateroi shpresat e tij per rikrijimin e Perandorise. Ne Arte, e cila nuk desh t’ja dinte per endrat perandorake te Theodorit, mori fuqine Mihail II, (djali I Mihail I), i cili kontrollonte Epirin perfshi dhe Janinen. Ai u be i pavarur nga Perandoria e Selanikut e cila u zhduk ne vitin 1246, kur u mund nga ushtria e Nikeas. Ne vitin 1259, pas betejes se Pelagonia-s, ushtrite e Nikeas pushtuan Epirin por hasen nje rezistence te ashper nga popullata, po ashtu nga qytetet e Artes dhe Janines.
Ne Shekullin e 14-te, Janina dhe Arta nuk ishin te bashkuara rreth ceshtjes se Epirit,. Kjo mosmareveshje shihej nga Janina si nje pengese per bashkimin me Perandorine qe ishte rivendosur ne vitin 1261 nga Nikeanet kur ata rimoren Kostandinopojen. Ne vitin 1318, Thomas Komnenos Doukas (afersisht 1297-1318) u vra nga nipi i tij Nikolas Orsini, i cili mori fuqine ne Arte. Janina refuzoi te pranonte kete grusht shteti dhe diskutoi ribashkimin me Perandorine. Ne vitet 1320, Perandori Andronikos II, i dha Janinen Johan Orsinit, vellait dhe pasuesit te Nikolas, dhe e emeroi ate Guvernator Imperial. Me vone, pas vdekjes se Johanit, ne vitin 1337, Andronikos III pushtoi Epirin dhe e bashkoi ate me Perandorine. Ne vitin ne vazhdim, nje tjeter revolte lindi ne Arte. Revolta u shtyp vetem me vitin 1340 dhe u ringjall perseri ne vitin 1342. Gjate kesaj periudhe Janina mbeti besnike e Bizantit.
Vdekja e Andronikos III ne vitin 1341, rezultoi ne luften civile Bizantine (1341-1354), duke provokuar keshtu pushtimin Serb, te udhehequr nga Stefan Dushan, dhe njekohesisht renien e dominimit Imperial ne gadishullin Ballkanik. Keshtu qe mardheniet me Perandorine dolen ne plan te dyte; por sic ne do te shohim, qytetet e Janines dhe Artes vazhduan te pergjigjen ne menyra te ndryshme problemeve te reja qe u shfaqen perpara Epirit, ate te zgjerimit te Serbise dhe emigrimin e Albanasve/Shqiptareve.
Emigrimi Albanas/Shqiptar ne Epir (Shekulli i 14-te dhe 15-te)
Albanasit, (Shqiptaret), shfaqen ne burimet e shekullit te 11-te (52), por kjo nuk do te thote se ata ishin te ardhur te rinj ne Ballkan, kjo ngaqe ata mund te jene pasardhes se Ilireve (53). Si do qe te kete qene, teritori i origjines se tyre prapseprape nuk eshte i njohur me saktesi. Ne mund te themi me siguri qe nuk kishte ndonje populate te madhe Albanase/Shqiptare ne Epir. Qendra e vend-ndodhjes se tyre ne Shekullin e 11-te dhe 12-te ishte teritori i vogel i Arbanon/Arvanon (54) midis lumenjve Devoll dhe Shkumbin. Pavaresisht ritjes se influences Katolike ne Veri, Shqiptaret e "Epirit te Ri" ishin Orthodokse tipike dhe te ingranuar ne menyre prefekte ne Perandorine Bizantine. Perpara vitit 1204 administrata Bizantine ishte lokalizuar ne Durres (Dyrrachion), kryeqyteti i Albanias Bizantine. Principata e Arvanon/Arbanon ishte autonome por aleate e Perandorise Bizantine. Ne te vertete, Bizanti dhe Albanasit ne ate kohe kishin interesa te perbashketa: te dy palet kercenoheshin nga zgjerimi i Latineve nga Perendimit dhe Perandorise Bullgare nga Lindja. Gjithashtu, Albanasit perfitonin nga rruga Egnatia qe ju sillte atyre te ardhura dhe perfitime nga civilizimi me i zhvilluar i Bizantit (55).
Edhe pas vitit 1204, Albanasit natyrshem ndoqen pasardhesin e Perandorise Bizantine qe ne kete rast ishte shteti Greek i Epirit (56). Si aleate te besueshem, ata ndihmuan Greket te mernin mbrapa Durresin nga Latinet dhe me pas te kapnin Perandorin Latin te Kostandinopojes, Henry of Courtenay, ne teritorin e Arbanon (57). Ne vitin 1257, princi Golem i Arbanon ju bashkua perandorise se Nikeas (58) por kjo nuk zgjati ngaqe ne vitet 1257/58 Albanasitu rebeluan perseri dhe ju bashkuan anes se Mihail II, drejtuesit te Epirit (59). Ne te njejten periudhe, Italianet nga Napoli morren zonen bregdetare nga Durresi (Dyrrachion) deri ne Vlore (Valona) dhe filluan te kolonizojne Albanian. Ketu filloi dhe nderprerja e perkoheshme e kontakteve midis Albanasve dhe Grekeve te Epirit. Nuk ka ndonje te dhene qe thote se Albanasit levizen ne drejtim te Epirit gjate kesaj periudhe kohore.
Per arsye te ndryshme, disa elemente te popullates Albanase, qe mbase para levizjes kishin qene me banim fiks, filluan ne fund te Shekullit te 13-te dhe fillim te Shekullit te 14-te te emigrojne (60). Nje arsye ishte qe gjate tre shekujve te fundit te Mesjetes ky rajon, mbase per shkak te pozicionit te tij strategjik, kishte pare luftra te panderprera midis Epiroteve, Bizantineve, Angevins, Serbeve, Venecianeve dhe me ne fund Turqve. Nje arsye tjeter ishte shperdorimi kolonial i Albanias nga Angevins (qe ishin nje dege e families mbreterore te Frances qe udhehoqi Angline ne Shekullin e 12-te dhe fillimet e Shkullit te 13-te) dhe me vone Venedikasit. Lorded Albanas c’pronesuan fshataret dhe si rjedhim ata emigruan drejt Jugut, ne Greqi, por dhe ne Dalmaci e Itali (61). Gjithashtu, Kisha Katolike lojti nje rol sepse duke u perpjekur te konvertonte Orthodokset ne ritet Latine detyroi disa nga ata te emigronin. Nje tjeter arsye ishte roli i Albanasve ne ushtrite e gadishullit, rol i cili i lejoi ata te shperndaheshin ne te gjithe Ballkanin, te mernin toka nga punedhenesit e tyre dhe si perfundim te drejtonin vete teritoret qe ata pushtuan per te tjeret (63). Arsyeja e fundit ishte “Vdekja e Zeze” (Black Deth) e vitit 1347, dhe kriza e pergjitheshme demografike ne Greqi gjate shekullin te 14-te qe la toka bosh per Albanasit te cilet ishin me pak te prekur ne krahasim me te tjeret per arsye se ata jetonin ne lartesira, ndersa epidemia preku me se shumti zonat bregdetare (64).
Albanasit ariten ne Epir nga Veriu por dhe nga Thesalia (Thessaly) (65) ku disa klane ishin vendosur aty qe ne dhjetvjecarin e pare te Shekullit te 14-te, mbase te punesuar nga Bizantinet ne luften e tyre kunder Kompanise Katalanase/Catalan Company (66). Ne vitin 1334, tre klane, ato te Malakasei, Boua dhe Mesariti ishin raportuar ne Thesali (67). Eshte interesant fakti qe me vone keto tre klane do te jene prezente ne Epir. Ne vitin 1337, Albanasit e "Epirit te Ri", sulmuan zonen e Beratit dhe shfaqen per here te pare ne Epir duke rrethuar fortesat e Sktrepario (Skrapar), Timoro dhe Klisura (Kelcyra) (68). Mercenaret Turq te ushtrise Bizantine i munden ata dhe i detyruan te terhiqen. Gjate te njejtes fushate, ushtria Bizantine morri dhe shtetin e Epirit i cili per nje kohe te shkurter u be pjese e Perandorise Bizantine. Ne vitin 1341, filloi lufta civile Bizantine dhe kesaj rradhe sulmi ri i Albanasve ishte i sukseshem ne marrjen e Pogoniani dhe Livisda (69). Pothuajse ne te njejten kohe, ne vitin 1342, guvernatori Bizantin i Thesalise pushtoi Jugun e Epirit dhe po ashtu shojti revolten ne Arte (70). Ka mundesi qe ai punesoi Albanasit e Thesalise qe ishin vendosur ne zonen e Fanari-t (Phanari), afer me kufijte e Epirit dhe qe ishin aleatet e tij (71). Kjo eshte arsyeja pse ne dekadat e ardhme Albanasit u pane te vendosur ne Veri dhe Jug te qytetit te Janines qe vazhdonte te mos kishte banore Albanas por te ishte i ekspozuar kundrejt sulmeve te tyre nga te dy krahet.
Nga qe "Kronika e Janines" (Chronicle of Ioannina) nuk permend ndonje ardhje te Albanasve pas vdekjes se Kralit Serb Stefan Dushan, konkludojme qe ky emigrim ka aritur kulmin midis viteve 1341 dhe 1355, periudhe kjo qe perkon me pushtimet e ketij te fundit. Por edhe sikur Serbet te kishin punesuar mercenare Albanas duke u dhene tituj, pasurira dhe privilegje, migrimi Albanas kishte filluar gjysem shekulli me pare dhe disa Albanas ishin ne Epir perpara pushtimit Serb. Mbase pushtuesit Serbe vendosen aty vasale te tjere Albanas te cilet ishin ingranuar ne ushtrine e tyre pas marrjes te Albanias. Numrat e ketyre kategorive migrantesh fatkeqsisht eshte e pamundur te llogariten. Si konkluzion, migrimet Albanase nuk jane pasoja te pushtimeve Serbe. Natyrisht qe te dy fenomenet lidhen midis tyre por migrimet jane kryesisht pasoje e dobesise Greke ne planin politik, ushtarak dhe demografik. Nje dobesi e brendeshme qe me se shumti shpegohet me luften e dyte civile Bizantine dhe me Vdekjen e Zeze.
Pas vdekjes se Kral Dushan ne vitin 1355, Niqifori II (Nicephore II), djali i Despotit te Epirit, morri fuqine ne Thesali dhe Epir dhe luftoi kunder Albanasve duke u perpjekur ti zboje ata nga Epiri (72). Por, ai u mund dhe u vra nga ata ne vitin 1359 ne betejen e Acheleos (73). Symeon, pasardhes i Kral Dushan morri mbrapa Thesaline dhe Epirin. Qeverisja e Thesalise ishte nje pune veshtire per te dhe sic thote "Kronika e Janines", ai la Albanasit te merren me Epirin. Ne vitet e para te 1360-s Epiri ishte i ndare midis klaneve Albanase. Klani i Peter Liosha mbante Arten, klani i Muriki Boua Spata (74) mbante Etoloakarnania, me Angelokastron si qytet kryesor. Liderat e klaneve mbanin titujt Bizantine te Despotit, te leshuar nga Symeon (75). Vetem qyteti i Janines qeverisej nga Greke (76). Ne Veri dhe ne Perndim te ketij qyteti, klanet e Malakasei dhe nje klan nga Mazarakei kontrollonin nje territor qe nuk mund te percaktohet saktesisht (77). Klani Zenebishti (Zenebisaioi) mbante territorin ne Veri-Perendim te Janines, perfshi Drinopolis, Vela dhe Vagenetia (78). Janina ishte i vetmi qytet qe nuk ra nen dominimin Albanas.
Rezistenca e Janines duhet te vendoset ne kontekstin specific ne te cilin qyteti ndodhej, i cili ishte, sic eshte permendur me perpara, qendra e ideologjise Imperiale Bizantine. Keshtu qe eshte logjike qe qyteti do te bente cdo perpjekje ti shpetonte kthetrave te popullates Albanase qe konsiderohej barbare. Me rezistencen si qellim final, ata ne menyre te njepasnjeshme ju afruan kontrollin e qytetit tre Despote te huaj, Thomas Preljubovic(1367-1384), Esaü Bondelmonti (1385-1411) dhe karlo Toko/Carlo Tocco (1411-1429). Qe te gjithe keta perdoren aleancen me Otomanet per mbrojtjen e qytetit. Despoti i pare adoptoi nje taktike shume te ashper kunder Albanasve qe sulmonin qytetin pothuajse cdo vit. Ai deshironte te quhej “Ἀλβανιτοκτόνος” qe do te thote “Albano-vrases” dhe turturoi te burgosurit Albanas ne menyre qe te terorizonte armiqte e tij (79). Me vone, Esaü Buondelmonti, dhe pse u mund dy here nga Albanasit (80), ne pergjithesi ariti ta shmangte luften me ta, bile ne vitin 1410 ai beri aleance me ta kunder nipit te tij, Karlo Tokos (Carlo Tocco) , Kontit Italian te Qefalonjase (Cephalonia) (81). Perfundimisht, ishte ky i fundit qe i vuri fund kontrollit te Epirit nga udheheqesit e klaneve Albanase. Gjate dekades se pare te Shekullit te 15-te, ai arriti pushtimin e teritoreve Albanase te Etolia-Akarnania. Ne vitin 1411 ai u zgjodh Despot i Janines, ne vitin 1416 ariti te marre Arten; ndersa zonat e Zenebishtit u pushtuan nga Otomanet.
Kjo renie politike e Albanasve ne Epir detyroi disa nga ata te kerkojne teritore te tjera, me se shumti ne ishullin Venedikas (Venetian) te Korfuzit (Corfu) ose ne Peleponez (Peloponnese) ku disa klane Shqiptare ishin vendosur nga Carlo Tocco ne teritoret e tija te Elide (82). Te tjere migruan ne Despotiaten e Mystra ose ne teritoret Venedikase te Koroni (Coron) and Methoni (Modon) (83). Per shembull, pas renies se Argyrokastron/Gjirokastres, shefi i klanit Zenebishti (Zenebisaioi) u largua ne Korfuz. Disa nga njerzit e tij qendruan dhe te tjere shkuan ne Peleponez (84). Nje tjeter rast interesant eshte historia e klanit Boua, i cili eshte i mirenjojtur dhe mbase shembull i migrimeve Shqiptare. Te vendosur ne Thesali ne vitin 1334, ata kuntrolluan Etoloakarnania dhe zonen e Artes nga vitet 1360 deri 1416. Ne vitin 1423 shfaqen te pranishem ne teritoret Venedikase te Peleponezit (85). Ne vitin 1473 Venedikasit i vendosin ata ne Zakynthos dhe pas pushtimit te ishullit nga Turqit ata shperngulen ne Itali.
Si pergjithesim, emigrimet nga Epiri pas pushtimit te Carlo Tocco nuk ishin, sic disa here eshte thene, produkt i zbimeve masive te Albanasve nga Tocco (86) por influencime dhe terheqje nga tokat pothuajse bosh te Peleponezit per barinjte Albanas te udhehequr nga shefa qe kerkonin diku tjeter mundesite qe ishin zhdukur ne Epir. Karlo Toko/Carlo Tocco, pasi nenshtroi klanet Albanase, nuk kishte arsye ti zbonte ata. Ushtria e tij, qe nga fillimi i pushtimeve te tij, ishte e perbere kryesisht nga Albanas (87). Keshtu ishte dhe ushtria e Janines perpara se ai te merrte qytetin nen kontroll (88). Disa e kishin ndihmuar ate gjate pushtimeve te tij dhe ishin shperblyer me toka me qira (89). Dhe ne rast se ne gjejme gjurme te vendosjes te Albanasve ne Peleponez nga Karlo Toko, kjo ndodhi jo sepse ai donte ti shtynte ata te largoheshin nga Epiri, por sepse ai kishte nevoje per ushtare ne Peleponez (90).
Eshte e ditur, shume Albanas qendruan ne Epir. Keshtu, ne Publikimin Anonim te Perandorit Manuel dhe Johan VIII Paleologos thuhet se rreth vitit 1428, Albanasit vazhdonin te popullonin pjeset e brendeshme te Epirit, kurse Greket kontrollonin vetem bregdetin dhe dy qytete, ate te Artes dhe Janines (91). Te dhenat ne Publikimin, te shkrojtura larg nga Epiri, duhet te merren me rezerve, por ato sigurisht japin nje ide rreth realitetit ne terren. Emigrimi Albanas i Shekullit te 14-te ishte shume me i rendesishem se ai Serb apo Italian. Per fakt, ne dime qe klani Boua ishte present ne Peleponez ne vitin 1423 dhe numuronte njemije apo dymije njerez. Eshte e pamundur te dihet sa grupe klanesh qendruan ne Epir dhe sa lane Epirin per Peleponezin. Po ashtu eshte e pamundur te dihet sa te medhenj keto klane ishin, por ne jemi te sigurt qe disa mijera Albanas ishin vendosur ne Epir parpara periudhes Turke (92). Burimet tona thone se prezenca e tyre ishte masive dhe asimilimi ishte problematik. Kjo tregohet nga mbijetesa e gjuhes Albanase, (Arvanite), dhe nga pershkrimet e dhena dhe llogaritjet e bera nga burrimet tona. Keto te fundit, ne te vertete, pershkruajne diferencen kulturore midis dy popullatave. Organizimi social i Albanasve vazhdonte te ishte "arkaik", i bazuar ne katund qe kishte nje mesatare midis 50 dhe 100 familiesh. Klani ishte i formuar nga disa katunde, keshtu per shembull ne vitin 1423, klani Boua ne Peleponez kishte kater katunde (93). Ata ishin gjysme-endacake, barinj dhe ushtare, domethene grabites (94), ndersa Greket ishin me banim te perhershem dhe kishin nje sistem politik dhe ekonomik te bazuar ne qytet. Albanasit nuk perdornin gjuhen Greke dhe si rrjedhim as kulturen e vlefshme Bizantine. Ky kontrast midis Grekeve dhe Albanasve eshte shume i qarte ne burime te tilla si "Publikimi Anonim" te Perandorit Manuel dhe Johan VIII Paleologos, te cilat pershkruajne qarte qytetet e Artes dhe Janines si te populluara nga Greke, ndersa Albanasit banojne ne pjesen tjeter te Epirit. Po ashtu, dokumenti thote qe keta te fundit kishin nje forme te prapambetur jetese:
Keta njerez ne te vertete jane endacake, kane jete te ashper dhe larg qyteteve, fortesave, ngujimeve, fushave apo vreshtave; kane vetem malet dhe rafshnajat (95).
Autori i "Kronikes se Tokos" (Chronicle of the Tocco), mbase nje Grek nga Janina (96), gjthashtu thekson kete ndryshim kulturor:
Ata kujtuan se ne Janine ndodheshin Albanas
Derra-mbajtes te te njejtit soj dhe se janiniotet do t'u nenshtroheshin atyre;
Por aty ndodheshin zoterinj Romane dhe ushtare kurajoze (97).
Ne te vertete "Kronika e Tokos" shumfishon komentet ofenduese per zakonet Albanase dhe Albanasit ne pergjthesi (98); vazhdimisht pershkruajne injorancen e tyre (99) (theksuar nga fjale si "ἀμάθητοι", te pamesuar, "ἀπαιδευσία", te paedukuar, "ἀγνωσία", mungese diturie, "χονδρότητα", vrazhdesi, "παχύτητα", trashesi), gjuhen e tyre vulgare dhe mungesen e moralit (101), (theksuar nga fjale si "λείξευροι", te pangopur, "σκληροί", te ashper, "κακόγνωμοι", me njohuri te keqe, "ἐπίορκοι", mashtruese, "κλέπται", hajdute), te gjitha keto karakteristika supozohej se ishin pasoje e "natyres Albanase" (102).
Duhet patur parasys dhe nuk duhet te harrojme qe keto burrime, (dhe te tjera burrime qe flasin per Albanasit ne pjese te tjera te botes Bizantine), pershkruajne vetem nje pjese te realitetit. Sic eshte permendur dhe me perpara, qyteti i Janines kishte qene ne gjendje te perdorte Albanasit si ushtare. Po ashtu ata ishin perdorur per qellime ekonomike. Nje nga aktet e para te Thomas Preljubovic pas fitores se tij ne vitin 1380 ishte regjistrimi i teritoreve te fiseve Albanase, me qellim organizimin e mbledhjes se taksave prej tyre (107). Ne, me perafersi te madhe, mund te supozojme qe Albanasit, qe kishin te njejten forme jetese si Vlleherit te permendur ne Privilegjet e viteve 1319 dhe 1321, ishin shfrytezuar ekonomikisht njesoj ashtu sic do te shfrytezoheshin dhe me vone ne Peleponez. Disa te dhena tregojne konkurencen midis shteteve te ndryshme qe perpiqeshin te mireprisnin Albanasit ne teritoret e tyre (108). Regjistrat e elites Greke me se shumti nuk i pelqejne keta njerez, por ralle i kunderviheshin interesave ekonomike qe vinin nga prezenca e tyre ne toka te cilat ne rast te kundert do te mbeteshin te pabanuara. Nga ana tjeter, keto informacione - krenare per Helenizmin e tyre dhe perbuzes te Albanasve per mungese edukate - vijne nga nje shtrese e caktuar. Per shembull, Mystra e Shekullit te 14-te dhe 15-te, e udhehequr nga intelektuale si Jorgo Plethon or Vessarion, ishte bere qendra e ringjalljes se ndjenjes nacionale Greke. Janina ishte udhehequr nga nje elite pasardhese e refugjateve nga Kostandinopoja pas vitit 1204. Eshte shume e mundshme qe "Kronika e Tokos" te ishte pregatitur per qellime propagandistike nga Karlo Toko. Qellimi ishte t'ju mbushte mendjen Grekeve te Artes, qe pas zhdukjes se dominimit Albanas, ti bashkoheshin shtetit te Tokos. Ne te vertete, ne nuk kemi evidenca ne se njerzit e Artes ishin te dhene pas Helenizmit sic ishin ata te Janines; nuk ka as shenja rebelimi kunder Albanasve. Perkundrazi, pas vdekjes te Despotit te Artes, Gjin Boua Spata dhe nje grusht shteti nga nje aventurier te qojtur Bogoes, per te cilin ka shume pak dokumenta, njerzit e Artes u ngriten ne revolte, e zbuan ate, dhe i dhane fuqine Muriki Spata, nipit te Gjin Spata (109). Me sa dime ne, eshte i rendesishem fakti qe ata nuk kerkuan ndihme nga qyteti i Janines, as riperseriten bashkimin me te. Vdekja e Muriki Spata ne vitin 1414, gjate nje lufte agresive kunder Janines, ndezi nje revolte te dyte. Trashegimtari legjitim, vellai i tij Jakup (Yaqub) Spata, qe ishte kthyer ne Myslyman, deklaroi marrjen e pozicionit te despotit por ishte zbuar nga paria e qytetit (110). Kur ai u kthye me ushtare Otomane, popullata u rebelua, burgosi drejtuesit dhe hapi dyert per Jakupin. Fatkeqesisht ne nuk mund te identifikojme nacionalitetin e drejtuesve dhe popullates. Ka te ngjare qe te ishte nje perzierie etnike. Pika e rendesishme eshte qe ne menyre qe te ruanin pavaresine e qytetit, njerzit e Artes ishin gati te beheshin aleate me Turqit Otomane, ashtu sic kishin bere me perpara njerzit e Janines. Kjo ngjashmeri shpjegon dhunen e Albanasve kunder Janines nga qe ushtaret e kesaj te fundit u sollen, pak a shume, ne te njejten forme kur kishin pushtuan teritorin e Artes ose kur kishin kapur Albanasit (111).
Ne te njejten kohe, ne duhet te pranojme qe analiza e lidhjeve "etnike" nuk eshte e mjaftueshme te qartesoje sjelljet e popullatave ne ate periudhe kohore. Me shume se interesi i tyre "nacional" apo "ethnik", qytetaret e Artes vleresonin kryesisht interesat lokale te qytetit. Bashke-egzistenca ne te njejtin shtet e dy qyteteve me demografi, rendesi politike dhe ekonomike te ngjashme patjeter qe do te ishte problematike. Kjo situate padyshim qe do te conte ne dominimin e Artes nga Janina. Mbase Arta kishte arritur kompromis ekonomik dhe mardhenie politike me fuqite detare te Venecias dhe Dubrovnikur (112); ndersa Janina kishte qene gjithmone shume e lidhur me zonat kontinentale te Maqedonise dhe Thesalise. Per Arten, mbrojtja e ketyre interesave ishte siguruar ne menyre efektive duke patur mardhenie te mira me krahun Albanas, qe do te thoshte kapacitet te madh ushtarak.
Besueshmeria kundrejt pales Albanase duhet te na befasojne akoma dhe me pak po te kemi parasysh qe shume udheheqes Albanas, ndersa ushtronin autoritet ne Epir, u perpoqen te beheshin Bizantine. Ata ne menyre legale adoptuan titujt Bizantine te Despotit dhe te Sebastocrator, te cilat Greket e Janines ishin disa here gati ti njihnin (113). Ata u perpoqen te jetonin ne qytete dhe te mbanin obore ne formen Bizantine. Ne pergjithesi, qyteti i Artes - relativisht i panjohur gjate dominimit Albanas - dukej qe nuk kishte ndryshuar shume. Aktivitetet e njohura te Artes si qender tregetare, po ashtu egzistenca e kishave Bizantine te perdorura nga Lorded Albanas (114), tregon qe drejtimi Albanas nuk ishte sinonim me shkaterimin, kthim ne barbarizem apo fundi i civilizimit Bizantin. Ne nje fragmet te bukur te pershkrimeve te udhetimit te tij per ne Jerusalem, pelegrini Italian, Nikolai Marthoni, tregon se ne vitin 1395, pas nje qendrimi ne Lefkas, ku ai kishte degjuar rreth bastisjeve te ishullit nga Albanasit, anija e tij ishte demtuar dhe detyruar te ankorohej ne Preveza. Natyrisht qe Nikolai ishte i trembur, "sepse atje kishte Albanas", por atij dhe udhetareve e tjere me ne fund ju ofrua mirepritje per tre dite, deri sa anija te rregullohej (115).
Albanasit e Epirit ishin Orthodokse te vertete, gati te luftonin per Orthodoksine kunder Latineve dhe Turqve (116). Disa Greke ishin armiqesore kundrejt Sllaveve dhe Albanasve, te cilet ata i konsideronin injorante, por kishte te tjere qe ishin te ndergjegjshem qe ata ishin Kristiane te mire dhe te patrembur ne mbajtjen e traditave Bizantine. Per shembull, Arta, ne vitin 1367, ishte bere qendra e Metropolitit te Nafpaktos. Kjo ndodhi nga qe Napoleon Bonaparte nuk deshte qe Metropoliti te qendronte ne Nafpaktos dhe Lefkas. Ky veprim tregon se Patriarkana e Kostandinopojes nuk ishte e tembur te perdorte nje qytet te kontrolluar nga Albanasit (117). Mitropoliti Mateos/Matthew, emeruar ne vitin 1367, mori Mitropoline e Janines ne vitin 1382 por nga qe kishte mardhenie te keqia me Desptin Thomas Preljubovic u kthye me vone ne Arte (118). Editori i "Kronikes se Janines", ne dijeni te shkaterimeve te vazhdueshme te shkaktuara nga Albanasit, fajeson jo pak Thomas Preljubović per politikat e tij anti-Albanase duke ju referuar epitetit te keq qe ai vete-pershkruhej: "Abano-vrases" (119). Aleances qe Thomas beri me Turqit ai i kunderve betejen e vendosur qe Albanasit benin kunder pushtuesve Myslymane (120). Por ai mbeshtet perpjekjen e qytetit te tij kunder tyre (Albanasve) per shembull ne rastin kur ai pershkruan rrethimin e vitit 1379 (121). Editori i shmanget kritikave pergjithesuese per Albanasve si popull.
Duke bere analizen e dy burrimeve kryesore ku ne u mbeshtetem, mund te themi se "Kronika e Janines", eshte armiqesore kundrejt Thomas Preljubović dhe me tolerante me Albanasit, armiqte e tij. Ndersa "Kronika e Tokos", qe eshte armiqesore kundrejt Albanasve, eshte propogande e dukeshme qe ka per qellim justifikimin e shkaterimit te fuqise politike te klaneve Albanase. Pershkrimi i Albanasve ne Epir dhe relatat e tyre me Greket, sic permenden ne burrimet tona, duhen trajtuar me kujdes.
Prezenca Serbe (Gjate shekujve 14-te dhe 15-te)
Ndersa lufta civile Bizantine vazhdonte, Mbreteria e Serbise filloi te zgjerohej ne drejtimin Jugor. Midis viteve 1343 dhe 1345, Stefan Dushan arriti pushtimin e Albanias dhe Maqedonise. Pas nje fushate te dhuneshme, gjate viteve 1345 dhe 1347, mori Epirin (Epirus) dhe me ne fund Thesaline ne vitin 1348 (122). Ne dime pak rreth sundimit Serb ne Epir. Ka te ngjare qe Janina u morr pa lufte. Ne vitin 1355 Kral Stefan Dushan vdiq dhe perandoria e tij u shperbe. Burrimi yne kryesor, "Kronika e Janines", thote se pas kesaj Thesalia dhe Epiri ishin viktimat respektive te Serbeve dhe Albanasve (123). Keshtu qe ne mund te supozojme qe prezenca Serbe ne Epir ishte e parendesishme ne krahasim me provincat e tjera te perandorise Serbe, ndersa ne kontrast, prezenca Albanase ishte shume e dukeshme.
Pas vdekjes se Stefan Dushan, Serbine e drejtoi djali i tij Stefan Urosh ndersa vellai i tij Simeon, guvernatori i Epirit, ishte deklaruar Perandor ne Kastoria. Ai u nis nga Greqia me trupat e tij me qellim marrjen e Serbise. Niqifori II (Nicephore II), sic eshte permendur dhe me lart, ne ate kohe mori fuqine ne Thesali dhe Epir, dhe logjikisht qe ishte kunder Simeonit (Symeon). Niqifori II krijoi nje aleance me Stefan Urosh, duke diskutuar nje martese me teton e ketij te fundit (124). Pas vdekjes se Niqiforit, Simeon Urosh, qe deshtoi ne pushtimin e Sebise, u kthye ne Jug dhe rimori teritoret e Niqiforit, domethene Thesaline dhe Epirin, por pa mundur te mposhtonte plotesisht Epirin, te cilin ja u la Albanasve. Duhet thene se ne teori Epiri mbeti i pavarur. Kjo ishte e vertete dhe per Janinen qe ishte e pavarur nga autoriteti Albanas dhe njihte autoritetin e Simeonit, por jo ate te Perandorit Bizantin te Kostandinopojes. Ne vitin 1367, banoret e Janines derguan nje perfaqesi tek Perandori Serb i Thessalise, Simeon, per te kerkuar nje drejtues per qytetin dhe asistence ushtarake kunder Albanasve. Simeoni dergoi nje te aferm te tij, Thomas Preljubovic, i cili solli trupa dhe drejtoi qytetin si nje Despot deri ne vitin 1384 (125). Por, ne nuk duhet te themi qe ne Janine, gjate qeverisjes se Thomas-it, egzistonte nje "Serbokraci" sepse ai ishte Grek nga e jema dhe Greket i dhane atij pushtet. Pak a shume, ai e konsideroi veten si nje princ Bizantin, pikerisht ashtu sic Stefan Dushan kishte menduar te rigjeneronte Perandorine e vjeter Bizantine.
Nuk permendet ndonje vendosje Serbesh gjate kohes te Kral Dushan, por ne dime qe gjate qeverisjes te Thomas, disa Serbe u vendosen ne Epir. Grupi i pare ishte ai i parise Serbe qe shoqeruan Thomas dhe ushtruan ne Janine detyra te rendesishme. Kur epidemia goditi qytetin, ne vitin 1368, Thomas - duke favorizuar Serbet dhe keshtu konsolidonte dhe fuqine e tij - nxiti te vejat te martoheshin me pasuesit e tij Serbe. Keshtu qe ata ne kete forme trasheguan shtepite dhe te mira materiale, dhe kuptohet te vejat e Grekeve te vdekur (127). Grupi i dyte perbehej nga ushtaret e tij. Nuk mund te themi me saktesi sa ushtare solli ai (128), dhe as sa nga ata ishin Serbe (129). Keshtu qe eshte e veshtire te kalkulohet shkalla e vendosjes se Serbeve ne Janine gjate kohes se Dhespotit Thomas (130).
Ne vitin 1384, Despoti Thomas u vra, por "Kronika e Janines" nuk permend largimin e Serbeve, dhe e verteta eshte, ata mbeten si nje pjese e elites se qytetit. Despoti tjeter, Esaü Buondelmonti, u martua ne vitin 1402 me nje zonje Serbe, Evdokia Balsic (131). Kur Esaü vdiq ne vitin 1411, e veja e tij u be kujdestare e qytetit ne emer te djalit te tyre George/Jorgo. Kjo kujdestari ishte shume jeteshkurter sepse Evdokia ishte sjelle si tirane dhe kishte planifikuar te ri-martohej me dike nga Serbia. Evdokia u debua bashke me djalin e saj, por perseri komuniteti Serb i mbijetoi ketij zhvillimi. Komandanti (πρωτοστράτωρ) i trupave te Janines, nga viti 1411 deri ne vitin 1430 ishte dikush qe quhej Stefanos Voisavos, ka te ngjare nje emer Serb (132). Ushtaret Serbe po ashtu e mbajten prezencen e tyre ne Epir per disa kohe, keshtu ushtria e Karlo Tokos I, Dukes se Qefalonjase, ishte pjeserisht Serbe, deri vone ne vitet 1390.
Shumica e popullates Greke kishte nje qendrim te perziere karshi Serbeve. Ne vitin 1358, tre vjet pas perfundimit te sundimit Serb, Niqifori II, Despoti i Epirit dhe i lindur ne Epir, morri per grua nje zonje Serbe, ka te ngjare me miratimin e subjekteve te tija Greke. Ne vitin 1367, banoret e Janines kerkuan nje Despot Serb. Ne vitin 1402, Despoti i Janines, Esaü Buondelmonti, prape ka te ngjare me pelqimin e subjekteve te tij, u martua me nje zonje Serbe. Ndersa me vone qyteti ndihmoi me trupa dike qe duket te kete qene nje individual Serb. Te gjitha keto ngjarje demonstrojne se popullata Greke nuk kishte ndonje armiqesi te madhe kundrejt Serbeve. Nga nje kendveshtrim tjeter, vrasja e Thomas Preljubovic, kryengritja kunder Evdokia Balsic dhe armiqesia e editoreve te te dy kronikave, "Kronika e Janines" dhe "Kronikat e Tokos", ne lidhje me ngjarjet e permendura dhe pasuesit Serbe, tregojne te kunderten; Greket nuk i pelqenin Serbet dhe i shihnin ata jo vetem si te huaj ne qytet, por perbuznin dhe nacionalitetin e tyre (133).
Megjithate, duhet thene qe asnjera nga kronikat nuk ben komente te pergjitheshme kunder Serbeve si popull sic jane bere, per shembull, rreth Turqve dhe Albanasve. Komentet jane bere vetem kunder disa Serbeve ne rrethin e Preljubovic dhe Balsic, te cilet rastisi qe te ishin Serbe, gjithashtu (134). Ne te njejten kohe, ne nuk duhet te shohim si armiqesi etnike ate qe ishte kryesisht armiqesi politike. Per shembull, "Kronika e Janines" tregon se disa Serbe u larguan nga obori i Thomas, te cilit ata ja kishin friken aq sa dhe Grekerve, ndersa ne te njejten kohe konsulenti me me influence i tij ishte Greku Mihail Apsaras, kunderjt te cilit redaktori perdor disa fjale shume te ashpra. Ky Apsaras, bazuar ne "Kronika e Janines", ishte i vetmi person qe u detyrua te largohej nga qyteti, ndersa nuk permendet ndonje largim i Serbeve te tjere (135). Pak a shume, karakteri me pozitiv ne "Kronika e Janines" eshte mbeteresha (Vasilissa) Serbe, Maria Angjelina, gruaja dhe me vone e veja e Thomas, e cila admirohet nga autori, ndersa vellai i saj, Johan Urosh Palaeologos, konsiderohet si nje Autoritet Imperial me vlera dhe legjitim (136). Ne lidhje me karakterin e Thomas Preljubovic, nacionaliteti i tij nuk permendet ne menyre te qarte, dhe akoma me pak permendet karakteri i tij i keq.
Nacionaliteti i Evdokia Balsic nuk ishte problem as ne "Kronika e Tokos" (137). Kapitulli i katert qe flet per qeverisjen e saj si kujdestare e djalit, dhe zakonisht citohet si evidence e armiqesise se qytetareve te Janines kunder Serbeve, qartesisht lidh revolten kunder Mbretereshes me objektiva kryesisht politike. Autori pershkruan karakterin autokratik te qeverise se saj, ashpersine e saj kunder qytetareve, dhe se fundmi vendimin e saj per gjetjen e nje burri ne Serbi. Pika e fundit eshte, deri ne nje fare mase, nje shenje ksenofobie. Por mundet, mbase nga ana proceduriale te shihet si nje koment politik. Ne perputhje me nje direktive te vitit 1319, qytetaret e Janines kishin zhvilluar traditen e vete-qeverisjes, dhe ne vitin 1367 dhe 1385 ata zgjodhen vete personin qe deshironin si Despotin e tyre. Projekti i Evdokia Balsic, te kontraktonte nje martese te dyte me nje te huaj ishte interpretuar si nje tentative per zgjedhjen e nje Despoti te ri pa marre pelqimin e qytetit (138). Ky ishte nje vendim autokratik qe banoret e Janines refuzuan ta pranonin. Ne anen tjeter, Karlo Toko u shfaq si nje kundeshtar politik me vlera. Me vone ai ishte perfshire ne menyre efikase ne betejen kunder Albanasve ne Etoloakarnania dhe ju kishte premtuar Janinioteve clirimin e Epirit nga Albanasit (139), ndersa Serbet nuk shiheshin me si nje fuqi e rendesishme ushtarake. Arsyet per zgjedhjen e Karlo Tokos te paraqitura ne "Kronika e Tokos" ishin kryesisht politike: tirania e Evdokia Balsic dhe aktiviteti diplomatik i Karlos (140).
Keshtu, bazuar ne dy burrimet tona kryesore, Serbet nuk ishin te urryer si grup etnik. Kolonia Serbe e Janines nuk ishte ne numra te konsiderueshem dhe mbase nuk mbeti e izoluar nga pjesa tjeter e popullates. Ne raport me zonat fshatare, mungesa e toponimeve Serbe mbeshtet hipotezen qe Serbet ne Epir, te cilet ishin me se shumti ushtare, nuk popullonin fshatra. Rasti i Epirit duket te konfirmoje analizen e bere nga Mark Bartusis rreth Serbeve ne Maqedoni:
Une mendoj se nga te gjithe te huajt qe Bizantinet u perballen gjate periodes te fundit, Serbet ishin ata qe u asimiluan me kollaj. Ne kontrast me popujt e tjere ata kishin perqafuar besimin "korrekt" dhe formen "korrekte" te atij besimi. Duke folur per etnicitetin, kufiri midis Bizantit dhe Serbise kishte qene gjithmone fluid dhe i paqarte. Permeteper, egzistonte nje deshire nga ana e Serbeve per lidhje me kulturen Bizantine ne te gjitha aspektet e saj; ata i shihnin Bizantinet si burim kulture. Ne kontrast me Latinet, Myslymanet bile dhe Bullgaret, Serbet kishin me pak tradita kulturore dhe historike qe mund te ngadalesonin asimilimin. Shpejt ata adoptuan ideologjine politike Bizantine, format administrative, titujt, veshjet, stilet artistike dhe disa here dhe gjuhen e tyre. Serbet kishin qindra vite ne kujdestarine kulturore te Bizantineve dhe kjo e beri me te lehte njohjen e Serbeve nga Bizanti. Ky fenomen nuk ndodhi me Vllehet, Cumans dhe fiset dhe gjysem fiset e tjera. Nikiforos Gregoras thote se Stephen Dushan "kur vete-deklaroi veten Perandor te Romans ai shkembeu barbarizmin per formimin Roman". Une do te sugjeronja qe shumica e Serbeve qe erdhen ne Maqedonine Bizantine bene pikerisht kete gje, dhe per ta nuk ishte e veshtire ta arrinin kete objektiv. (141)
Italianet
Kontaktet midis Epirit dhe Italise ishin te vjetra dhe te medha. Problemet kishin filluar qe ne kohet kur Italia, ose se paku nje pjese e saj, ishte nje province e Perandorise Bizantine, nje interval kohor qe shtrihet deri ne mezin e Shekullit te 10-te. Me vone mardheniet vazhduan ne nivele te ndryshme. Lidhja artistike ishte nje nga lidhjet me te forta midis tyre. Duke u fokusuar tek Italianet qe u vendosen ne Epir, ne fillim duhet te permendim Normanet, te cilet pas vendosjes ne Sicili dhe Italine e Jugut, shpejt u perpoqen te pushtonin Gadishullin Ballkanik duke kapur Janinen ne vitin 1082 (142). Disa nga ata u integruan ne aristrokracine Bizantine nga qe diferenca kulturore vazhdonte te ishte shume e vogel. Kjo eshte arsyeja pse Theodora Petralifas, gruaja e Despotit Michael II dhe pasardhese e Petros te Alifas (Peter of Alifa), shefit Norman te ekspedites te vitit 1082, nuk ishte konsideruar e huaj. Pas vdekjes ajo admirohej si Shen Theodora dhe u zgjodh si shentorja mbrojtese e qytetit te Artes (143).
Ne fund te Shekullit te 12-te Normanet sulmuan rajonin perseri. Ne vitin 1185 ata aneksuan ishujt e Jonit dhe bastisen Janinen. Me vone, Manfred Staufen, mbreti i Sicilise dhe pasardhes i Normaneve, ne vitin 1257 zbarkoi dhe mori disa territore ne brendesi te vendit. Me pas, pasardhesit e tij Angevine moren dhe njekohesisht humben disa pika te forta gjate bregdetit, kryesisht ne Veri, prane Vlores (Valona) dhe Butrintit (Vutrinto) dhe ne Jug, pothuajse te gjithe Etolia dhe Akarnania (Nafpaktos, Vonica, Angjelokastron and Agrinio). Me ne fund, Angevins deshtuan ne marrjen e Epirit, por vasali i tyre, Nikola Orsini, konti i Qefalonjase, u be Italiani i pare te qeveriste Epirin. Nikola ishte nip i Despotit Thomas Comnenos te cilin e vrau dhe u be vete Despot ne vitin 1318. Ai humbi pushtetin ne te njejten forme ashtu sic dhe e mori; u vra nga vellai i tij Johan qe u be Despot ne vitin 1323, pozicion qe e mbajti deri ne vdekje, vitin 1336/37. Ndersa babai i Nikolas dhe Johanit ishte Italian, mamaja e tyre ishte Greke dhe ata jetuan gjithe jeten e tyre ne Greqi. Pra, ata ishin nga familie me tradita Bizantine dhe u asimiluan lehte. Ata u bene Orthodokse dhe prishen mardheniet me Mbreterine e Napolit. Burrimet tona nuk bejne fjale per ndonje emigrim masiv Italian drejt Epirit gjate kohes se tyre.
Rasti i Karlo Tokos dhe pasardhesve te tij eshte i dokumentuar me mire dhe ne dime me shume rreth Italianeve qe e shoqeruan ate ne Epir. Karloja ishte gjithashtu Kont i Qefalonjase qe ishte dhe baza nga ku ai u zgjerua ne brendesi te tokes. Kete ai e beri me qellim ndalimin e bastisjeve te Albanasve ne ishullin e tij te Lefkas. Bazuar ne sukseset e tij kunder Albanasve, qyteti i Janines e zgjodhi ate si Despot te tijin dhe me vone ai u be zot i gjithe Epirit. Ai dhe pasardhesit e tij nuk i nderprene as edhe njehere lidhjet politike me Mbreterine e Napolit. Megjithate, shteti i tyre nuk ishte nen ndikim te plote Italian dhe nuk pa ndonje emigrim masiv. Autoriteti i Tokove nuk ishte i njejte ne te gjithe Epirin. Ne Janine, qyteti qe i zgjodhi ata si Despote te tij, dhe ne Veri te Epirit, Tokot nuk ishin shume te fuqishem dhe ne dime vetem disa Italiane ne kete rajon. Ne Etolia dhe Akarnania, te cilat ata i pushtuan ushtarakisht, autoriteti i tyre ishte me i fuqishem. Shume Italiane shkuan dhe u vendosen aty. Ata ishin te aferm te dinastise, oficere ushtarake, aristokrate qe morren prona, por dhe administratore, zyrtare dhe tregetare. Ata perbenin nje lloj elite te krijuar nga Tokot me qellim organizimin e shtetit te tyre. Ushtare Italiane, numri i te cileve eshte i veshtire te percaktohet, jane raportuar midis trupave te Tokove. Ushtare Italiane jane raportuar dhe midis trupave te Despotit Albanas te Artes, Gin Spata (144). Nuk ka gjurme te vendosjes se fshatareve. Avancimi i pushtimeve Otomane dhe si rrjedhim shkaterimi i shtetit te Tokove, (Janina ne vitin 1430, Arta ne vitin 1449, Angjelokastron ne vitin 1460, Vonica ne vitin 1479), mbase shkatuan nje largim te punonjesve te tyre. Fatkeqsisht ne dime shume pak rreth zakoneve te tyre martesore, as ne se ata qendruan ne Epir (145).
Venedikasit dominonin tregetine dhe shkembimet materiale ne porte te ndryshme te ishujve te detit Jon dhe bregdetit te Epiritt. Mbase dhe me perpara se koha e Perandorit Manuel Komnenos (1143 - 1180), ata kishin te drejte te udhetonin neper Epir per qellime biznesi dhe te kishin disa godina ne disa qyteza te panjohura te Epirit. Keto te drejta ishin konfirmuar nga Mihail I i Epirit ne vitin 1210 (146). Pavaresisht ashpersimit te here pas hershem te relatave me autoritetet e Epirit, aktiviteti i tyre vazhdoi gjate gjithe Mesjetes, bile dhe me vone. Megjitheate, nevoja per siguri i shtyu ata te merrnin disa pika te forta (disa nga ato ishin perdorur ne Angevinet) si pershembull Butrinti (Vutrinto) ne vitin 1386, Pargen ne vitin 1401 dhe Nafpaktos ne vitin 1407. Ata i dhane forme ekonomise te ketyre zonave por mbase shume ralle u perpoqen te benin te njejten gje ne brendesi te vendit. Shume Greke dhe Albanas emigruan ne Itali nepermjet zoterimeve Venedikase por nuk kishte ndonje levizje emigrimi nga Venecia ne Epir, pervec atij ne pikat e forta Venedikase.
Fuqite Italiane ishin dukshem prezente ne Epir, kryesisht gjate tre shekujve te fundit te Mesjetes. Shume Italiane shkuan aty te benin kariere ne nje territor qe shihej si nje lloj kolonie, por jo ne numra te tille qe te ndryshonin perfundimisht kompozimin demografik te Epirit.
Konkluzion
Nga ato qe u thane me siper, duket qarte qe burrimet tona afrojne nje tablo te turbullt. Megjitheate, ato jane te mjaftueshme te tregojne qe emigrantet e ndryshem jo-Greke ne Epir, pavaresisht armiqesise qe ata perballuan, jo vetem si migrante por dhe si pushtues, gjeten nje vend ne kete rajon dhe perfundimisht, pak a shume, u pranuan nga Greket. Sllavet e Mesjetes se vone, grupi qe ne njohim me pak, u asimiluan perfundimisht nepermjet nje procesi fare te paqarte. Ata duket se jane zhdukur si grup i vecante perpara fillimit te Shekulli te 13-te, koha kur burrimet tona te informacionit behen me te qarta. Nje asimilim i tille i Sllaveve, si ai ne Epirit, ndodhi dhe ne pjese te tjera te Perandorise gjate periudhes klasike, pavaresisht se mbeten disa "ishuj" Sllavike, pershembull ne Peleponez deri ne periudhen e vone Bizantine.
Me vone, ne Epir, u shfaqen grupe te tjera etnike, Vlleher, Albanas, Serbe, Italiane. Pavaresisht faktit qe keto vershime provokuan reaksione shqetesimesh dhe refuzimesh, duhet thene qe prezenca e ketyre popullatave, te papelqyeshme ne pergjithesi, mbushi boshlleqet e shoqerise Epirotase. Nomaded Vlleher dhe Albanas kishin funksionin ekonomik te kujdesit te bagetive dhe kultivimin e tokave te lena bosh gjate krizes se pergjitheshme demografike. Vlleherit dhe Albanasit ishin gjithashtu perdorur si ushtare nga te gjithe pretendentet agresive te Gadishullit Ballkanik. Qeverisja politike nga drejtues Serbe, Italiane dhe Albanas ishte rezultat i boshllekut te krijuar nga zhdukjet e njepasnjeshme te Despotiates te Epirit dhe autoritetit Bizantin, midis viteve 1335 dhe 1345.
Ky emigracion nuk e beri Epirin nje province paqesore dhe te zhvilluar. Perkundrazi, pas mezit te Shekullit te 14-te Epiri ishte nje toke e konflikteve te pafundme, nje mozaik popullatash qe mbeten te pandryshuara dhe me sa duket te izoluara nga njera-tjetra. Procesi i shkrirjes dhe perzieries Bizantine qe kishte triumfuar deri ne ata momente, dukej qarte qe tani punonte me veshtiresi. Kriza e sistemit politik Bizantin rezultoi ne krizen e ideologjise Bizantine. Bazuar ne shkrimtarin anonim te "Kronika e Tokos", me sjelljen e tij te keqe Gjin Zenebishti, "tregoi natyren e tij Albanase". Ky opinion mund te krahasohet me konceptin e Johann Gottfried Herder (1744-1803), nje teoricien i nacionalizmit modern, sipas te cilit kultura eshte vazhdim i natyres se personit (147). Duke vazhduar, dikush mund te supozoje qe modeli tradicional Bizantin i civilizimit dhe integrimit te barbareve po vazhdonte ne hapesirat e Epirit dhe ky proces lidhet me shfaqjen e ndjenjave nacionale Greke ne Shekullin e 14-te dhe 15-te. Por, duhet ne te flasim per ndjenja te tilla ne Epir ?
Se pari, klima intelektuale e Kostandinopojes ishte e ndryshme nga ajo e Mystra-s, ne kuptimin qe fjala "Grek" mungon ne te dy burrimet tona kryesore, te cilat vazhdojne te perdorin fjalen tradicionale "Roman". Se dyti, ideja e unitetit Grek mungon, po ashtu. "Kronika e Janines", nuk kundershton ne asnje moment vertetesine e kontrollit te Serbit Simeon, as permend betejat e Perandorit Bizantin Manuel II kunder Otomaneve. "Kronika e Tokos" ngre idene e unitetit Roman, por vetem per Romanet (Bizantinet Orthodokse) te Epirit (148). Udheheqja e te huajit, Karlo Toko, nuk vihet ne diskutim, edhe ne rastin kur ai ishte ne lufte me Greket e Mystra (149). Greket e Epirit te periudhes pas gjysmes se dyte te Shekullit te 14-te e shihnin boten si nje realitet te kufizuar vetem ne Epir. Ata duket te kene qene te painteresuar ne boten e jashtme Bizntine (150). Se treti, diferenca midis Grekeve dhe popullatave te tjera ishte nje realitet, por kjo perseri duhet qartesuar, nga qe paragjykimi politik, sic duket ne burrimet tona, dominonte ne portretizimin e Serbeve dhe Albanasve. Ne "Kroniken e Tokos", Albanasit pershkruhen si njerez te papelqyeshem, por kjo duhet pare si nje tradite Bizantine e mospelqimit te te “huajve” dhe jo si lindje e patriotizmit Greek. Kjo ishte bazuar ne fiksimin se te “huajt” vepronin thjesht bazuar ne emocione (151). Disa here, i njejti autor, ne te njejtin tekst, balancon mospelqimin e te huajve me konsiderimin qe ata ndajne te njejten fe; Krishterimin (152). "Kronika e Tokos" nuk eshte punim filozofik por me shume nje pasqyrim i diferencave qe egzistonin midis grupeve te popullatave. Reflekton me se shumti perbuzjen ndaj jo-Grekeve nga Greket qe bashke me Italianet dhe Serbet, konsideroheshin me te civilizuar se te pa-vlefshmit qe ne kete rast ishin Albanasit dhe Turqit. Albanasit kishin nje forme shume te ndryshme jetese dhe statusi shoqeror, te ngjashem me ate te Vlleherve. Me shume se shfaqjen e patriotizmit Grek, mbase ne ketu duhet te shohim fytyren e re te nje ndarjeje te vjeter, ate midis qytetit dhe fshatit, midis botes te atyre qe jetonin ne nje system te perqendruar dhe atyre qe benin jete endacake (153). Keshtu qe; linjat ndarese ishin me shume sociale se sa etnike.
Eshte e veshtire te dihen praktikat nder-martesore midis njerezve te zakonshem. Fale burrimeve tona, ne dime me shume per klasat udheheqese qe ndiqnin praktika perzieriesh te nacionaliteteve dhe besimeve ku dhe Greket ishin pjese e ketij fenomeni (154). Burrimet tona kryesisht jane pershkruese dhe keshtu qe nuk mund ti perdorim si te dhena te sakta per qellime statistikash, ne vecanti per masat popullore jashte shoqerise se larte. Duke u mbeshtetur ne keto qe dime, nuk kemi arsye te mendojme qe shtresat e ndryshme te shoqerise kishin praktika specifike nder-martesore te bazuara ne niveli i tyre shoqeror. Per shembull, eshte shume e mundeshme qe barinjte Albanas dhe Vlleher te praktikonin martesa te perziera. Mbase nuk kishte ndonje ndarje, pervec atyre sociale dhe fetare, qe nuk mund te kaperxehej. Cdo individual ishte padyshim antar i nje grupi te caktuar. Keto grupe nuk ishin ne te njejtin nivel social, as ne kontakt te ngushte me njeri tjetrin. Kjo perzierie etnike natyrisht qe nuk ndryshoi karakterin Grek te shumices se populates dhe kjo i dedikohet fuqise se kultures Greke (155). Ne te njejten kohe, kultura Greke u influencua nga ky vershim, sic tregohet ne dialektin e Epirit qe ka huazime nga gjuha Albanase/Shqipe (156).
Analizimi i pershkrimit te nacionaliteteve ne Epirin e Mesjetes se vone na ben te pyesim burrimet tona rreth interesave politike qe ato sherbenin dhe shablloneve sociale qe ato perdornin. Greket e Epirit nuk ishin te influencuar nga debatet teorike te elites Bizantine. Opinionet e tyre ndryshonin nga qyteti ne te cilin ata jetonin, statusi i tyre social dhe mendimi politik personal. Historia e mentaliteteve te hasura ne Greket e Mesjetes se vone nuk duhet te pergjithesohet bazuar ne skema te ngritura mbi burrime te pjeseshme dhe partiake.
Shenime / Notes
1 - Ky punim u be i mundur fale suportimit te "Ecole française d’Athènes". Periudha e Mesjetes eshte vendosur midis vitit 500 dhe 1500 pas Vdekjes se Krishtit. Me "Epir" pershkruhet provinca Romake e "Epirus Vetus", pra Epiri i Vjeter, dhe perfshin keto teritore;ne Perendim kufizohet nga deti Jon, ne Jug nga gjiri i Patres, ne Lindje nga vargmalet e Pindit (perfshi qytete si Nafpaktos dhe Mecovo), ne Veri nga Malet e Akroceronia, (Malet e Vetetimes), (perfshi teritore qe sot ndodhen ne Albania/Shqiperi si Himara, Gjirokastra dhe pjesen Albanase/Shqiptare te Zagorise). Keto kufij jane bazuar ne burrime historike dhe jane adoptuar per te pershkruar periudhen Mesjetare ne pjesen e trete te "Tabula Imperii Byzantini", dedikuar Epirit: Nikopolis und Kephallenia (Vienna 1981), punim ky i P. Soustal dhe J. Koder. Ky nuk eshte vendi te diskutohet rreth saktesise se ketyre kufijve ne Mesjete, por ne mendojme se ato jane me se te pranueshem. Sido qe te kete qene, kufijte e sotem midis Greqise dhe Albanias/Shqiperise u vendosen vetem ne vitin 1913. Duke thene kete, ne nuk suportojme asnje lloj iredentizmi qe palet respektive mund te shprehin.
This chapter was compiled thanks to a fellowship of the Ecole française d’Athènes. The middle ages are taken as between 500 and 1500 A.D. By “Epirus”, is meant the territory of the ancient Roman province of Epirus Vetus, i.e. the territory bound in the west by the Ionian sea, in the south by the gulf of Patras, in the east by the Pindos chain (including cities like Naupaktos and Metsovo) and in the north by the mountains of Acroceronia (including territories now included in Albania, like Himara, Gjirokaster and the Albanian part of Zagori). These boundaries are based on historical sources and were adopted for the medieval period by P. Soustal and J. Koder in the third part of the Tabula Imperii Byzantini dedicated to Epirus: Nikopolis und Kephallenia (Vienna 1981) [thereafter TIB III]. This is not the place to discuss the pertinence of these boundaries to the middle ages, but we think that they are more than acceptable. In any case, the present borders between Greece and Albania appeared only in 1913, but in saying this, no support for irredentism on either side is implied.
2 - Greek orators, III: Isocrates, 436-338 BC. Trans. S. Usher, Warminster 1990.
3 - For instance, see J. Apokaukos, Περί συνοικισμού των Ιωαννίνων μετά την φραγκικήν κατακτησίν της Κωνσταντινουπόλεως, in “Δελτίον Ἰστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἐταιρείας Ἐλλάδος”, 1889-91, III, pp. 451- 455.
4 - A. Ducellier, Le drame de Byzance, Paris 1976, pp. 161 ff.
5 - L. Mavrommatis, Σημειώσεις για την εικόνα του άλλου στο Βυζάντιο, in “Σύμμεικτα”, 1996, X, p. 238. About the notion of Οἰκουμένη, see E. Chrysos (ed.), Το Βυζάντιο ως οικουμένη, Athens 2005.
6 - Ducellier, Le Drame cit., pp. 110-111, 177-181; Id., La notion d’Europe à Byzance des origines au XIIIème siècle. Quelques réflexions, in “Byzantinoslavica”, 1994, LV, pp. 1-3.
7 - J. Koder, Προβλήματα τῆς σλαβικῆς ἐπίκοισης καὶ τοπονυμίας στὴ Μεσαιωνικὴ Ἤπειρο, in “Ἠπειρωτικὰ Χρόνικα”, 1982, XXIV, p. 16.
8 - Ibid., p. 18.
9 - Ibid., pp. 18-19.
10 - Kh. Frasheri, Les Albanais et Byzance aux Vie-XIe siècles, in Ch. Gasparis (ed.), Οι Αλβανοί στο Μεσαιώνα, Athens 1998, p. 49.
11 - Koder, Προβλήματα cit., p. 9, figures based on the TIB III.
12 - Ibid., p. 25.
13 - Epirotica saeculi XIII, ed. V.G. Vassilievski, in “Византиский Временник”, 1896, III, n. 5, p. 249, ll. 3-4; n. 6, p. 250, ll. 33-34; H. Grégoire, Deux étymologies: Vonditza et Vardar, in “Byzantion”, 1952, XXII, pp. 265-271; D. Nicol, Refugees, mixed population and local patriotism in Epiros and Western Macedonia after the Fourth Crusade, in XVe Congrès International d’Etudes Byzantines, I, Athens 1976, p. 23.
14 - Koder, Προβλήματα cit., pp. 12-13. However, P. Xhufi writes in The ethnic situation in Epirus during the Middle Ages, in “Studia Albanica”, 1994, XXXI, p. 44: “The Slav migrations of the 6th-7th centuries […] left little traces in Epirus”.
15 - Epirotica saeculi XIII cit., n. 6, p. 252, ll. 3-6; n. 10, p. 257, ll. 2-3, 13-14; Nicol, Refugees cit., p. 23.
16 - F. Miklosich, J. Muller, Acta et Diplomatica graeca medii aevi sacra et profana, Vienna 1860-1890, t. V, p. 85. Vladimir is mentioned in the chrysobull of Emperor Andronikos II Palaeologos to the Metropolis of Ioannina in 1321, without any mention of nationality, while in this document the Jews and Vlachs are always designated by their nationality. He may be a recent immigrant or hold the name of an ancestor but without any Slavic cultural background.
17 - Different opinions and theories may be found in the following works: R.-J. Lœnertz, Aux origines du despotat d’Epire et de la principauté d’Achaïe, in “Byzantion”, 1973, XLIII, pp. 368-370; P.Ş. Năsturel, Les Valaques Balcaniques Xe-XIIIe siècles. Mouvements de population et colonisation dans la Romanie grecque et latine, in “Byzantinische Forschungen”, 1979, VII, pp. 89-112; N. Trifon, Les Aroumains, un peuple qui s’en va, Paris 2005; A. Lazarou, Βαλκάνια και Βλάχοι, Athens 1993; Id., Latinité hellénique et sa survivance, in “Ηπειρωτικά Χρονικά”, 1998-1999, XXXIII, pp. 9-48; T. Winnifrith, The Vlachs: The History of a Balkan people, London 1987, especially pp. 53-55.
18 - Ioannis Scylitzae synopsis historiarum, ed. J. Thurn, CFHB, Berlin 1973, section 11, l. 28; G.C. Soulis, Βλαχία – Μεγάλη Βλαχία – Ἡ ἐν Ἑλλάδι Βλαχία. Συμβολὴ εἰς τὴν Ἱστορικὴν Γεωγραφίαν τῆς μεσαιωνικῆς Θεσσαλίας, in Γέρας Ἀντωνίου Κεραμοπούλλου, Athens 1953, pp. 489-497.
19 - Kekaumenos, Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris De officiis regiis libellus, ed. V. G. Vassilievski, V. Jernstedt, Petersburg 1896, p. 74, l. 23; Cecaumeni consilia et narrationes, ed. G.G. Litavrin, Moscow 1972, p. 270; Soustal, TIB III cit., p. 56. The Ethnic Composition of Medieval Epirus 147 Borders and Frontiers or State and Power
20 - Georgios Sphrantzes, ed. R. Maisano, CFHB, XXIX, p. 172; Scholia in Thucydidem ad optimos codices collata, ed. K. Hude, Leipzig-Teubner 1927, Book 2, chapter 102, section 2, l. 3; Soulis, Βλαχία. cit., p. 494; see also V.D. Psimouli, Σούλι και Σουλιώτες,Athens 1998, p. 36 about the Vlachs close to the river Acheloos.
21 - J. Bees (ed.), Unedierte Schriftstücke aus der Kanzlei des Johannes Apokaukos des Metropoliten von Naupaktos (in Aetolien), in “Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher”, 1976, XXI, n. 5, p. 61, l.
22 - corrected on p. 171; K. Lampropoulos, Ἰωάννης Ἀπόκαυκος. Συμβολὴ στην ἔρευνα τοῦ βιοῦ καὶ τοῦ συγγραφικοὺ ἔργου τοῦ, Athens 1988, n. 12 p. 271; Năsturel, Valaques Balcaniques cit., pp. 94-95, 98-99. 22 Ἰωάννης Ἀπόκαυκος καὶ Νικήτας Χωνιάτης, in Τεσσαρακονταετηρὶς τῆς καθηγεσίας Κ. Κόντου, Φιλολογικαὶ διατριβαί, Athens 1909, pp. 373-382; Lampropoulos, Ἀπόκαυκος cit., n. 21, p. 281.
23 - Năsturel, Valaques Balcaniques cit., p. 110.
24 - Lampropoulos, Ἀπόκαυκος cit., p. 281, n. 58.
25 - Miklosich, Muller, Acta et Diplomatica cit., t. V, pp. 84-87.
26 - K. Oikonomou, Τοπονυμικό της περιόχης Ζαγόριου, Ioannina 1991, map 9, p. 975.
27 - Chronicle of Ioannina, [thereafter Chron. Ioann. cit.], p. 100, §39, l. 9; Chronicle of the Tocco, [thereafter Chron. Tocco cit.], v. 1513.
28 - Chron. Ioann. cit., p. 88, §20, ll. 11-12.
29 - Chron. Ioann. cit., §41; J. Katrapes, Εἰς τὸν φιλοσόφοις φιλόσοφον καὶ ῥητορικώτατον Νεόφυτον άνακρεόντειοι,in ed. P. Matranga, Anecdota Graeca, Rome 1850, pp. 676-677; G.C. Soulis, Περὶ τῶν μεσαιωνικῶν Ἀλβανικῶν φύλων τῶν Μαλακασίων, Μπουΐων, καὶ Μεσαρίτων, in “Ἐπετηρὶς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν”, 1953, XXIII, p. 216; Năsturel, Valaques Balcaniques cit., p. 111.
30 - Soulis, Ἀλβανικῶν φύλων cit., pp. 213-16.
31 - Kekaumenos cit., p. 74, ll. 4sq.
32 - They were also present in the islands of Corfu and Lefkas.
33 - K.A. Tsiligiannis, Η εβραϊκή κοινότητα της Άρτας, (ed. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας), 2005, p. 9, says that the Jews of Arta came in the 10th century from the Peloponnese, without quoting convincing sources.
34 - L. Cohn, S. Reiter (eds.), Philonis Alexandrini opera quae supersunt, Berlin 1915, repr. 1962, t. VI, p. 172, section 281, l. 8.
35 - Epistle to Titus, 3, 12.
36 - R. Dalven, The Jews of Ioannina, Philadelphia 1990, pp. xi-xii. Nowadays, Ioannina is one of the last two Romaniote communities of Greece. The other ones progressively became Sephardim because of the influx from Spain after 1492, or were destroyed by the Holocaust.
37 - A. Asher (ed.), The Itinerary of Rabbi Benjamin of Tudela, London 1840, t. I, p. 46; see also, M.N. Adler (ed.), The Itinerary of Benjamin of Tudela, London 1907; trans. J. Starr, The Jews in the Byzantine Empire (641-1204), (= Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbücher, XXX), Athens 1939, p. 229 (cf. p. 233 note on §b). The names of the Rabbis are: Shelahiah and Heracles in Arta, Shabbetai in Achelôos, Guri, Shalom and Abraham in Naupaktos. About the question whether Benjamin of Tudela speaks about Arta or Lefkas, see Tsiligiannis, κοινότητα της Άρτας. cit., pp. 229-233, n. 14. The main historical argument against the hypothesis of Arta is the fact that the city is far from the shore and naval traffic. This argument should be rejected since Arta, thanks to the navigability of the river Arachtos, was in these times a well-known and well-frequented place of trade. About the identification of Kifto with Naupaktos, see P.Ph. Christopoulos, Ἡ ἑβραϊκὴ κοινότης Ναυπάκτου, in “Ἐπετηρὶς Ἐταιρείας Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν”, 1969, I, pp. 278-283. Probably, when Benjamin of Tudela speaks of “one hundred Jews”, we should understand “one hundred Jews and their families”, cf. Tsiligiannis, Κοινότητα της Άρτας. cit., p. 10.
38 - The information about the community of Arta during the medieval period given by Tsiligiannis, Κοινότητα της Άρτας. cit., p. 10, must be taken with circumspection.
39 M. Kordoses, Τὰ Βυζαντινά Γιάννενα, in “Ιστορικογεωγραφικά”, 2001-2002, IX, offprint Athens 2002, p. 39. According to oral tradition (I. Matsas, Γιαννιωτικά ἐβραϊκά τραγούδια, in “Ἠπειρωτικὴ Ἑστία”, 1953, II, p. 587, n. 2) the Jews went to Ioannina as early as 70 A.D. after the destruction of the temple of Jerusalem. This is of course purely imaginary since the town of Ioannina did not then exist. According to P. Aravantinos (Χρονογραφία τῆς Ἠπείρου, t. II, p. 214, n. 2), and after him D. Salamankas (Τὸ Κάστρο, in “Ἠπειρωτική Ἑστία”, 1954, III, p. 351), a synagogue destroyed at the end of the 18th century bore an inscription attributing its foundation to the last years of the 9th century. There is unfortunately no way to verify this information.
40 - Miklosich, Muller, Acta et Diplomatica cit, t. V, p. 83; reproduced and translated by S. Bowman, The Jews of Byzantium 1204-1453, University of Alabama 1985, doc. n. 36, pp. 243-244. N. Bees, Übersicht über die Geschichte des Judentums von Janina (Epirus), in “Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher”, 1921, II, pp. 159-177; P. Charanis, The Jews in the Byzantine Empire under the First Palaeologi, in “Speculum”, 1947, XXII, pp. 75-77; D. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479. A Contribution to the History of Greece in the middle ages, Cambridge 1984, p. 86; Bowman, Jews 1204-1453 cit., pp. 25-26, 73-74. About the analysis made by the latter of this document and the meaning of the word ἐποίκος, cf. P. Charanis, On the social structure and economic organization of the Byzantine Empire in the 13th century and later, in “Byzantinoslavica”, 1951, XII, p. 120).
41 - Miklosich, Muller, Acta et Diplomatica cit, t. V, p. 86; Bowman, Jews 1204-1453 cit., doc. n. 43, pp. 248-249. Nicol, Despotate 1984 cit., p. 88. They were “the children of Lamerês [Namer], David and Samarias [Shemarya]”.
42 - Kordoses (Γιάννενα cit., p. 149) thinks that they were living inside, while C. Constantinides (Οἱ Ἀπαρχές τῆς οἰκονομικῆς καὶ πνευματικῆς ἀνάπτυξης τῶν Ἰωαννίνων (13ος-15ος αί.), Ioannina 2006, p. 17) does not. In Thessaloniki they remained outside the walls. According to Aravantinos (Χρονογραφία cit., I, p. 240) and D. Salamankas (Κάστρο. cit.), the Jewish community was located outside the walls in the early 14th century. The Old synagogue, which still stands in Justinian Street, is included inside the Ottoman walls, which cover almost, but not exactly, the same surface as the Byzantine ones (Kordoses Γιάννενα cit., pp. 320-321; K. Tsouris, Ἡ βυζαντινὴ ὀχύρωση τῶν Ἰωαννίνων, in “Ηπειρωτικά Χρονικά”, 1983, XXV, pp. 152-153), but its date of foundation is unknown, since it saw many modifications. Dalven (Jews of Ioannina cit., p. 71), states that it originated in Byzantine times.
43 - Manuscript Heb. 35 conserved in the Houghton Library in Harvard was possessed in 1432 by the brothers Shabbetai and Menahem; cf. Bowman, Jews 1204-1453 cit., p. 122, n. 64.
44 - Bowman, Jews 1204-1453 cit., doc. n. 150, p. 326; ibid., pp. 74-75.
45 - Dalven, Jews of Ioannina cit., pp. 17 ff.
46 - For the general conditions of the Jews in the Byzantine and then Serbian empire, see Dalven, Jews of Ioannina cit., pp. 8 ff. For doubts about the application in Epirus of the special taxation of the Jews by the Emperor of Thessaloniki, Theodore Angelos, see Bowman, Jews 1204-1453 cit., p. 73.
47 - Examples given by Nicol, Refugees cit., p. 17.
48 - Quoted by Nicol, Refugees cit., pp. 17-18.
49 - In this context, a castle is a walled city.
50 - Constantinides, Ἀπαρχές cit., pp. 10-12. Apokaukos, Περὶ συνοικισμοῦ cit.
51 - J. Apokaukos, ibid.
52 - Around 1040 according to A. Ducellier, (L’Arbanon et les Albanais au XIe siècle, in “Travaux et Mémoires”, 1968, III, pp. 353-368); Nouvel essai de mise au point sur l’apparition du peuple albanais dans les sources historiques byzantines, in “Studia Albanica”, 1972, IX, pp. 299-306); around 1080 according to Era Vranoussi, (Οἱ ὅροι «Ἀλβανοί» καὶ «Ἀρβανῖται» καῖ ἡ πρώτη μνεία τοῦ ὁμονύμου λαοῦ τῆς Βαλκανικῆς εἰς τὰς πηγὰς τοῦ ΙΑ᾽ αἱῶνος, in “Σύμμεικτα”, 1970, II, p. 207-254; Les termes Ἀλβανοί et Ἀρβανίται et la première mention des Albanais dans les sources du XIème siècle, in Actes du IIe congrès international des études du sud-est européen, Athènes 7-13 mai 1970, t. II, Athens 1972, pp. 387-396).
53 - The Illyrians disappear from the sources at the end of the antiquity, and the Albanians appear in the 11th century. The eventual identity of Albanians and Illyrians became a political matter in the 19th and 20th centuries because of the common claim by the Balkan people of the right of the first occupant. The following scholars write that the Albanians are the heirs of the Illyrians: S. Anamali, Les Illyriens et la genèse des Albanais, in De la civilisation haute-médiévale albanaise, Tirana 1971; A. Ducellier, Les Albanais du XIe au XIIIe siècle: nomades ou sédentaires ?, in “Byzantinische Forschungen”, 1979, VII, pp. 23-24; Conférence nationale sur la formation du peuple albanais, de sa langue et de sa culture, in “Studia Albanica”, 1982, XIX, t. 2. The following scholars have a different opinion: V. Popović, L’Albanie pendant la Basse Antiquité, in M. Garašanin, Les Illyriens et les Albanais, Belgrade 1988, pp. 277-278, followed by S. Hill, Byzantium and the Emergence of Albania, in T. Winnifrith, Perspectives on Albania, London 1992, pp. 51-52.
54 - Ducellier, L’Arbanon et les Albanais cit., in “Travaux” cit., 1968, III, pp. 353-368.
55 - Ibid.
56 - D. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, pp. 48-49.
57 - Akropolites, ed. A. Heisenberg, Leipzig 1903 t. I, p. 26, ll. 2-9; Robertus Antissiodorensis, Chronici Continuatio, MGH, XXVI, Hanover 1882, p. 282, particularly ll. 11-16.
58 - Akropolites, p. 91, ll. 11-16.
59 - Akropolites, p. 142, ll. 20-22.
60 - Ducellier, Nomades ou sédentaires cit., pp. 23-36.
61 - B. Krekić, Albanians in the Adriatic Cities: Observations on some Ragusan, Venetian and Dalmatian sources for the History of the Albanians in the Late Middle Ages, in Gasparis, Οι Αλβανοί cit., pp. 209- 233.
62 - Ducellier, Nomades ou sédentaires cit., p. 29; Aux frontières de la romanité et de l’orthodoxie au Moyen Age: le cas de l’Albanie, in L’Histoire à Nice: Actes du Colloque international “Entre l’Occident et l’Orient” (Antibes – Juan les Pins, 29-31 octobre 1981), pp. 3-4 in the reed. by Variorum Reprints.
63 - P. Magdalino, Between Romaniae: Thessaly and Epirus in the Later Middle Ages, in B. Arbel, B. Hamilton, D. Jacoby (eds.), Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204, London 1989, pp. 103-104; Psimouli, Σούλι cit., p. 32.
64 - Psimouli Σούλι cit., Athens 1998, p. 38.
65 - L. Vranoussis, Τὸ Δεσποτάτο τῆς Ἠπείρου, Ἔνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας μας θέμα Διεθνοῦς Συνεδρίου, in “Νέα Εστία”, 1990, CXXVIII, pp. 1367-1368; Psimouli, Σούλι cit., p. 36.
66 - P. Magdalino, ibid. The links between the Albanians and the Byzantine general Syrgiannes Paleologos are well-known. See Psimouli Σούλι cit., p. 30.
67 - J. Cantacuzenus, CFHB, I, 474, 9ff.
68 - Cantacuzenus, I, pp. 495-497.
69 - Cantacuzenus, II, p. 81.
70 - Nicol, Despotate 1984 cit., p. 127.
71 - Psimouli Σούλι cit., p. 34.
72 - Chron. Ioann. cit., p. 76, §4, ll. 30-32.
73 - Chron. Ioann. cit., p. 76-77, §4, ll. 35-40, with a wrong date, corrected by Mihaljčić, R., Битка код Ахелоја [The battle of Acheloos], in “Зборник философског факултета”, 1970, XI, Belgrade, pp. 271-6; translated in Greek by K. Sotiriou, in “Ἐπετηρὶς Ἐταιρείας Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν”, 1971-72, III, pp. 365-71.
74 - The Albanian clans were unstable. They bore the name of their leader, but intermarriage between leading families sometimes complicates clan identification. Muriki Boua Spatawas probably the descendent of both the clans of Boua and Spata who were at war in the early 15th century, cf. Chron. Tocco cit., vv. 1033-1044. 150 Brendan Osswald
75 - Chron. Ioann. cit., p. 79, §8, ll. 1-15.
76 - Chron. Ioann. cit., p. 79, §8, ll. 16-18.
77 - The Mazarakaioi were probably close to Parga and Photiki (Chron. Tocco cit., vv. 1492-1499) while the Malakasaioi held Katounai, a place located by P. Soustal (TIB III, p. 175) in the north-west of Ioannina.
78 - Chron. Ioann. cit., p. 92, §25, ll. 10-13.
79 - Chron. Ioann. cit., pp. 88-90, § 20-21. The Byzantine Museum in Ioannina still owns an inscription giving to Thomas the title of Ἀλβανιτοκτόνος.
80 - In 1389 and 1399: cf. Chron. Ioann. cit., pp. 96-97, §35 and 100, §39.
81 - Chron. Ioann. cit., p. 98, §35, ll. 33-35, Chron. Tocco cit., vv. 700-737. Nicol, Despotate 1984 cit., p. 173.
82 - Chron. Tocco cit., vv. 3659, 3670.
83 - For Albanian immigration into the lands of the Despotate of Mystra, which began as early as 1350, see E.L. Vranoussi, Deux documents byzantins inédits sur la présence albanaise dans le Péloponnèse au XVe siècle, in Gasparis, Οι Aλβανοί cit., Athens 1998, pp. 293-294, with relative bibliography.
84 - Chron. Tocco cit., vv. 3274-3303. Nicol, Despotate 1984 cit., p. 189.
85 - C.N. Sathas, Documents inédits relatifs à l’histoire de la Grèce au moyen âge, 9 vols, Paris 1880-96, vol. I, n° 90, pp. 150-151; A. Ducellier, Les Albanais dans les colonies vénitiennes au XVe siècle, “Studi Veneziani”, 1968, X, pp. 55, 60-61.
86 - A. Boutsikas, Η φραγκοκρατία στην Ηλεία, Athens 1985, p. 143.
87 - Chron. Tocco cit., v. 137.
88 - Chron. Ioann. cit., p. 100, § 35, ll. 6-7; Chron. Tocco cit., vv. 1511-1514.
89 - Chron. Tocco cit., vv. 818-823, v. 1040.
90 - Cf. n. 82.
91 - Ἀνονυμου πανηγυρικός εἰς Μανουὴλ καὶ Ἰωάννην Η᾽ Παλαιολόγους, ed. by I. Vogiatzidis, in S. Lampros (ed.), Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακὰ, t. III, Athens, 1926, p. 194, ll. 14-16; ll. 29-30. The passage is reproduced in I. Vogiatzidis, Συμβολὴ εἰς τὴν μεσαιωνικὴν ἱστορίαν τῆς Ἠπείρου, “Ηπειρωτικά Χρονικά”, 1926, I, pp. 72-80.
92 - The later expansion of the Ottoman Empire into both Albania and Epirus facilitated the continuation of Albanian immigration, since there were no borders. This is, however, beyond the scope of this article.
93 - Ducellier Colonies vénitiennes cit., pp. 60-61.
94 - M.C. Bartusis, Brigandage in the Late Byzantine Empire, in “Byzantion”, 1981, LI, pp. 386-409, especially the conclusion.
95 - Ἀνονυμου πανηγυρικός, cit., p. 194, ll. 27-29. Some other considerations about the Albanians, their economical activities and the reasons of their installation in the Peloponnese may be found in this text.
96 - M. Preka, Η εθνικότητα στο Χρονικό των Τόκκο, in Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα, 27 – 31 Μαΐου 1990), dir. E. Chrysos, p. 303; A.P. Každan (Some notes on the “Chronicle of the Tocco, in Bisanzio e l’Italia. Raccolta di Studi in memoria di Agostino Pertusi, Milan 1982, p. 170) hypothesizes that the author was of Italian origin.
97 - Chron. Tocco cit., vv. 1424-1426.
98 - See Th. Sansaridou-Hendrickx, The World View of the Anonymous Author of the Chronicle of the Tocco: the antagonists as groups, in “Βυζαντιακά”, 2001, XXI, p. 231.
99 - Chron. Tocco cit., vv. 195, 1178, 1786, 1797.
100 - Ibid., vv. 1779, 1782.
101 - Ibid., vv. 194, 1179, 1180.
102 - Ibid., v. 1784.
103 - Sansaridou-Hendrickx, World View cit., pp. 230-231.
104 - Chron. Tocco cit., vv. 50-53.
105 - Chron. Tocco cit., vv. 1184-1189.
106 - Chron. Ioann. cit., p. 76, §4, ll. 27-28.
107 - Chron. Ioann. cit., p. 92, §25, ll. 11-12: “καὶ τὸν τόπον αναγράφει”.
108 - Ducellier, Colonies vénitiennes cit., pp. 56-57.
109 - We know little about the character of Bogoes. The Chronicle of Ioannina says that he was “serbo-albanito-bulgaro-vlach” and that he treated the inhabitants of the city badly. The latter called on the Venetians for help, and finally managed to expel him. He then disappears from history. Cf. Chron. Ioann. cit., p. 101, §41; Chron. Tocco cit., p. 234, §15. Schirò, p. 35, n. 2.; S.N. Asonitis, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον Όψιμο Μεσαίωνα. Κομητεία Κεφαλληνίας, Δουκάτο Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανία, Athens 2005, p. 154-155.
110 - The archons were the leaders of a city.
111 - Chron. Tocco cit., vv. 1020-1021, 2537-2538. A. Ducellier, Οἱ Ἀλβανοί στὴν Ἑλλάδα (13ος-15ος αἰ). Ἡ μετανάστευση μίας κοινοτητάς, Athens 1994, p. 27.
112 - Ragusan documents provide clear evidence about economic relationships between Dubrovnik and Arta during the times of the Albanian domination on the city. Cf. B. Krekic, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen-Âge, n. 441, 443, 448 (1393), 528, 529 (1406); A. Ducellier, Aux frontières de la Romanie: Arta et Sainte-Maure à la fin du Moyen-Âge, in “Travaux et Mémoires”, VIII, pp. 113-124. The Albanian leaders of Epirus often had good relationships also with Venice: Gjin Zenevesi, lord of Argyrokastron, had received Venetian citizenship (Nicol, Despotate 1984 cit., p. 164), while Sterina, daughter of Sgouros Boua Spata, lord of Angelokastron, had married the Venetian noble Francesco Foscari (Ch. Maltezou, Προσωπογραφικά βυζαντινῆς Πελοποννήσου καὶ ξενοκρατούμενου ἑλληνικού χώρου μὲ ἀφορμὴ τὸν φάκελο Foscari τῆς Βενετίας, “Σύμμεικτα”, 1983, V, p. 3).
113 - Peter Liosha and Gjin Boua Spata had acquired this title from the Serbian Emperor, Symeon. The Chronicle of Ioannina (§8, 15, 16, 41), the source that tells us how they were styled, uses the word “despot” for them, and there is no reason to detect irony in this. The Chronicle of the Tocco says that Gjin Spata had received his title “from the Albanian people” (v. 51), which is, of course, false. It nevertheless later calls him despot (p. 232, title of the §14). Gjin Zenevesi is recorded as Sebastocrator in a Venetian document of 1st May 1387 (J. Valentini, Acta Albaniae Veneta Saeculorum XIV et XV, 24 vols, Palermo - Milan - Rome, 1967-1977, vol. II, 44, n. 328, quoted by S.N. Asonitis, The regimen Corphoy and the Albanians, in Ch. Gasparis (ed.), Οι Αλβάνοι cit., Athens 1998, p. 274, n. 28), and in another one of 26 April 1419 (Sathas cit., III, n. 751, pp. 198-199; F. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie, 3 volumes, Paris - The Hague; 1958-1961, vol. II, n. 1736; Valentini cit., II, 10, n. 2320, pp. 118-119).
114 - Gjin Spata used the Church of Pantanassa, built close to Arta by Michael II in the middle of the 13th century; see P.L. Vokotopoulos, Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης Φιλιππιάδος, 1976, in “Ἀρχαιολογικὰ Ἀνάλεκτα ἐξ Ἀθηνῶν”, 1977, X, pp. 162-163, 166, 168; G. Tochais, Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1978, in “Bulletin de Correspondance Hellénique”, 1979, CIII, pp. 569 and 573.
115 - N. Marthono, Liber Peregrinationis ad loca Sancta, ed. L. Le Grand, in “Revue de l’Orient Latin”, 1895, III, p. 665.
116 - Chron. Ioann. cit., p. 86, §17, ll. 16-23; pp. 99-100, §38; R.-J., Lœnertz, Hospitaliers et Navarrais en Grèce (1376-1383). Regestes et documents, in “Orientalia Christiana Periodica”, 1956, XXII, pp. 319- 60; reed. in “Byzantina et Franco-Graeca”, I, Storia e Letteratura, Raccolta di Studi e Testi, n. 118, Rome 1970, pp. 329-69.
117 - J. Darrouzès, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, I: Les Actes des Patriarches, fascicule V: Les Regestes de 1310 à 1376, Paris 1977, n. 2530.
118 - Chron. Ioann. cit., p. 93, §26, 27.
119 - Chron. Ioann. cit., p. 89, §20, ll. 18-21.
120 - Chron. Ioann. cit., especially p. 92, §24, and 93, §27.
121 - Chron. Ioann. cit., pp. 87-88, § 18-19.
122 - Nicol, Despotate 1984 cit., pp. 128-129.
123 - Chron. Ioann. cit., p. 76, §4, ll. 24-28.
124 - Nicol, Despotate 1984 cit., p. 135.
125 - Chron. Ioann. cit., pp. 79-80, §8-9. About this character, see Ch. Matanov, The phenomenon Thomas Preljubović, in Συμποσίο για το Δεσποτάτο της Ηπείρου cit., pp. 63-68, with specific bibliography. The Chronicle of Ioannina (p. 82, §11, l. 33) speaks of him as a Despot immediately after his accession to power. There is thus no reason to write that he took his title only in 1382 from the Emperor Manuel II Palaiologus, as does L. Vranoussis (Δεσποτάτο τῆς Ἠπείρου cit., p. 1376).
126 - L. Vranoussis, Δεσποτάτο τῆς Ἠπείρου cit., pp. 1366-1367. The author nevertheless perhaps goes too far when he says that Thomas should not be called Preljubović. If Thomas indeed used the Greek name Komnenos, it was for political reasons, and he never abandoned his Serbian one, since, as Vranoussis himself writes, he was signing “Θωμᾶς δεσπότης Κομνηνὸς ὁ Πρεάλιμπος”. The only Serbian element in the government of Thomas is the title of “jupan” given to some of his favourites; see Chron. Ioann. cit., p. 91, §23, ll. 15-16.
127 - Chron. Ioann. cit., p. 83, §12, ll. 6-12.
128 - Chron. Ioann. cit., p. 80, §9, ll. 21-22. The demotic version of the Chronicle gives the figure of 15,000 soldiers, but this version is later than the classical one and less trustworthy.
129 - The army gathered by Symeon in 1355 was composed of Greeks, Albanians and Serbs, see Chron. Ioann. cit., p. 76, §4, ll. 5-7.
130 - M. Bartusis, studying the Serbian settlement in Macedonia which was far closer and more linked to Serbia, estimates their number at 5,000, mostly soldiers (H. Ahrweiler, A.E. Laiou (eds.), The Settlement of Serbs in Macedonia, in Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, p. 156).
131 - See Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, [thereafter PLP], n. 6230. This lady was not born in Ioannina but was the half-sister of Mrkša Zarković, Serbian lord of Valona. See. K. Jireček, Die Witwe und die Söhne des Despoten Esau von Epirus, in “Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher”, 1920, I, pp. 1-16, and G. Schiro, Evdokia Balšić Vasilissa di Gianina, in “Zbornik Radova Vizantološkog Instituta”, 1964, VIII, 2 (= Mélanges G. Ostrogorsky, II), pp. 383-91.
132 - This individual is quoted in the horismos of Sinan Pacha (multiple editions, the most accessible being the one of Miklosich, Muller, Acta et Diplomatica cit, III, pp. 282-283) and in the Chron. Tocco cit. (vv. 1518 and 1592). Verse 1516 of the Chron. Tocco cit. clearly says that he was leading the army of Ioannina and not only of the Malakasaioi and of the Zagorites. This function is confirmed to him by Carlo Tocco with the title of πρωτοστράτωρ (ibid., vv. 1592-1593; Kordoses Γιάννενα cit., p. 234). It seems probable, from an onomastic and political point of view, that he was a Serb, an opinion shared by D. Nicol (Despotate 1984 cit., p. 203) and M. Kordoses, (Γιάννενα cit., p. 148). G. Schirò, (Chron. Tocco cit., p. 127), and after him the PLP (vol. VIII, n. 19769) and A. Rigo (Lo Horismòs di Sinân Pascià, la presa di Ioannina (1430) e la “lettera” del sultano Murâd II, in “Θησαυρίσματα“, 1998, XXVIII, p. 64) have a different opinion and say he is an Albanian from the clan of the Malakasaioi.
133 - Nicol, Despotate 1984 cit., p. 175. Preka, Εθνικότητα cit., pp. 306 and 307.
134 - In the Chron. Ioann. cit., the Serbs are viewed dismissively by the author, but never as a people and always, explicitly (p. 81, §10, ll. 40-41) or implicitly (p. 83, §12, l. 10; p. 91, §23, l. 25; p. 96, §33, ll. 7-8), because they belong to the entourage of Thomas. In the Chron. Tocco cit., the words “Serbia” and Serb” appear only in four, maybe five passages. In these passages, their Serbian nationality is noted only informatively: the only adverse comments are on Evdokia and her followers.
135 - Chron. Ioann. cit., p. 81, §10, p. 86, §16, p. 94, §29.
136 - For Maria Angelina, see Chron. Ioann. cit., p. 86, §16; p. 94, §28; p. 94, §29; p. 95, §31; p. 98, §36. For John Uroš Palaeologos, ibid., p. 94, §28, 29, p. 95, §31. It is worth saying that in 1385, this person was no longer an emperor and had become a monk under the name of Joasaph. He is therefore called by the Chronicle “the basileus Joasaph”, but his former imperial title is given to him only in a honorific way, as is also the case in another document from Thessaly (see Lœnertz, Notes sur le règne de Manuel II à Thessalonique – 1381/82-1387, “Byzantinische Zeitschrift”, 1957, L, p. 391). The Chronicle does not mention the fact that he is no longer an effective emperor, nor does it contest the legitimacy of any but one Serb sovereign holding the title of Emperor, that is Stefan Dušan, the most powerful of them. This apparent paradox should not astonish us, since Symeon and his son John were his heirs, and therefore the continuators of the political tradition, while Stefan was, in the beginning, a rebel against the Byzantine Empire. The denigration of rebels is a topos of medieval Christian political literacy, based on the Epistle to the Romans.
137 - Chron. Tocco cit., chapter IV, particularly the hostile portrait in verses 1190-1201. This person is also present, without allusion to her nationality, in the Oxford manuscript of the Chron. Ioann. cit., fragmentally edited by L. Vranoussis, Ἱστορικὰ καὶ τοπογραφικὰ τοῦ μεσαιωνικοὺ κάστρου τῶν Ἰωαννίνων, in Χαριστήριον εἰς Ἀναστάσιον Κ. Ὀρλάνδον, Athens 1967-68, vol. IV, pp. 439-515, also available as offprint, Athens 1968, pp. 510-511.
138 - The weddings were indeed a way to acquire legitimacy. The author of the Chronicle of Ioannina states that Thomas Preljubović ruled as the husband of Maria Angeline, daughter of basileus Symeon; see Chron. Ioann. cit., p. 86, §16, ll. 25-26, and p. 94, §28, ll. 10-11, which calls Maria “φυσικὴ κυρία”. After the assassination of Thomas, a council reuniting Joasaph, Maria “and the elite of the archons” decided that Esaü Buondelmonti would marry Maria and become Despot. (Chron. Ioann. cit., p. 94, §29, ll. 3-6).
139 - Chron. Tocco cit., vv. 1391-1392.
140 - Nicol, Despotate 1984 cit., p. 175, makes another analysis: “The clear message transmitted by the people of Ioannina was that they disliked the Serbs almost as much as they loathed the Albanians, and that if they must have a foreign master they would prefer an Italian”.
141 - Bartusis, Serbs in Macedonia cit., p. 159.
142 - TIB III cit., pp. 165-166.
143 - Job Monachus, Life of Saint-Theodora of Arta, Patrologia Graeca, CXXVII, cols. 903-8; D. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, pp. 215-216.
144 - Marthono, Liber peregrinationis cit., p. 665.
145 - Some families stayed in the Ionian islands, but the latter were lost to Venetian but not Ottoman domination.
146 - Promissio of Michael I Doukas of Epirus, ed. G.L.F. Tafel and G.M. Thomas, Urkunden zur älteren Handels und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehungen auf Byzanz und die Levante, vol. II, p. 119, act n. 224.
147 - J.G. Herder, Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, 1784.
148 - Chron. Tocco cit., v. 3030.
149 - Chron. Tocco cit., chapter XIV, passim. A. Ilieva, The image of the Morea (Frankish and Byzantine) in the Mentality of the Gianniotes: The Author of the Tocco Chronicle, in Συμπόσιο για το Δεσποτάτο της Ηπείρου cit., pp. 308-312.
150 - See Každan, Some Notes cit., p. 174; Sansaridou-Hendrickx, World View cit., pp. 232-233, and M. Preka, Εθνικότητα cit., p. 306, who writes that the domination of Carlo Tocco was a first step to national unity.
151 - Ducellier, Drame cit., pp. 161-171.
152 - Ibid., pp. 176-177.
153 - Ducellier, Drame cit., pp. 96-99; H. Ahrweiler, Byzantine Concepts of the Foreigner: The Case of the Nomads, in Internal Diaspora cit., pp. 1-15.
154 - Năsturel, Valaques Balcaniques, p. 111.
155 - Ducellier, Οἱ Ἀλβανοί cit., pp. 50-51.
156 - K. Oikonomou, Ἡ ἀλβανικὴ γλωσσικὴ ἐπίδραση στὰ ἠπειρωτικά ἰδιώματα, Ioannina 1997. This study is synchronic since there is no way to date precisely the appearance of Albanian loan words.
Bibliography
Ahrweiler H., L’idéologie politique de l’Empire byzantin, Paris 1975.
Id., Laiou E. (eds.), Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, Harvard 1998.
Chrysos E. (ed.), Το Βυζάντιο ως οικουμένη, international congress, Athens 2005.
Ducellier A., L’Albanie entre Byzance et Venise, X°-XV° siècles, Variorum Reprints, London 1987. [The major part of the articles by this author quoted in these pages can be found in this volume].
Id., Οἱ Ἀλβανοί στὴν Ελλάδα (13ος-15ος αἰ). Ἡ μετανάστευση μίας κοινοτητάς, Athens 1994.
Gasparis Ch. (ed.), Οι Αλβανοί στο Μεσαιώνα, international congress, Athens 1998.
Nicol D., Refugees, mixed population and local patriotism in Epiros and Western Macedonia after the Fourth Crusade, in XVe Congrès International d’Etudes Byzantines, I, Athens 1976, pp. 1-33.
Sansaridou-Hendrickx Th., The World View of the Anonymous Author of the Chronicle of the Tocco: the antagonists as groups, in “Βυζαντιακά”, 2001, XXI, pp. 193-242.
Soulis G.C., The Serbs and Byzantium during the reign of Tsar Stephen Dušan (1331-1355) and his successors, Dumbarton Oaks Washington D. C. 1984.