Letra Iliriane - Arthur Evans - Viti 1877

Letra Iliriane, Kapitulli 8 - Albania dhe kyci lindor i Adriatikut.

Vizite ne Albania dhe Durazzo (Durres). Rendesia e Durrsit ne kohet e hereshme. Durrsi si nje qyteze turke. Monumentet e shkelqimit antik dhe degradimi modern. Mbetjet dhe renojat e se kaluares. Refleksione te nxjera nga gjendja aktuale e Durrsit. Kontrasti midis administrates turke dhe shpirtit energjik te albanasve. Malesoret e Turqise. Tosket dhe Geget; tendencat respektive greke dhe malazeze te ketyre grupeve. Mirditoret. Mundesia e protektoriatit Italian te Albanias. Kendveshtrimi pesimist i zyrtareve turq per situaten ne vend. Pregatitjet e komiteteve greke per revolte ne Epir. Popullata muhamedane duke pritur per kohera me te pershtateshme.
Ragusa (Dubrovnik); Maj 27, (1877).

*****

Sapo u ktheva nga nje udhetim i shkurter qe bera ne Albania. E vecanta e udhetimit ishte vizita ne nje qytet qe ndodhet ne brigjet lindore te Adriatikut. Nga kendveshtrimi i nje udhetari, ky qytet antik ka ta njejten rendesi sic ka Brindizi per italianet. Durazzo ose Durs, sic albanasit e quajne ate (mbase lexuesit angleze e njohin me mire me emrin antik Dyrrahachium), kishte mare rendesine e tij jo vetem sepse ishte porti me i rendesishem ne piken ku Adriatiku fillon te ngushtohet dhe Gadishulli Italian i afrohet Gadishullit Ballkanik; jo vetem se ndodhej perballe gjirit te madh te Brindizit, por edhe pse ishte pika ku nje udhekalim tokesor qe niste nga Thessalonica (Thesaloniki), Constantinople (Kostandinopoja) apo vende akoma me ne Lindje, dilte ne detin Adriatik. Qe aty lundrimet detare vazhdonin per ne Perendim apo Veri. Durrsi ishte terminali perendimor i rruges te degjuar, "Via Egnatia", ndersa terminali tjeter ishte ne Lindje. Rruga nuk degezohej ne Veri sepse pengohej nga vargmale te medha parale me te qe ndodhen ne Bosnjen e sotme dhe gjithashtu nga malet e dendura te Montenengros (Mali i Zi) dhe Albanias Veriore.
Ne menyre figurative, Durrsi qendronte perballe Brindisit ashtu sic qendronin perballe njara-tjetres bota Greke dhe ajo Latine. Nje paralelizem i pershtatshem per lexuesit tane jane portet e Calai dhe Dover(1). Nga ana ekonomike, raporti Durres-Venecia ishte sic eshte ne kohen tone raporti New York-Liverpul. Keshtu qe ne te kaluaren, qofte si republike Greke (njohur si Epidamnos), koloni Romake, province Bizantine apo zoterim Venedikas, gjithmone Durrsi rradhitej si nje nga qytetet komerciale me te rendesishme ne te gjithe Europen Lindore. Qe ne koherat e vjetra kur Perendimi levizte ushtrite e tij agresive ne drejtim te Lindjes, si ne rastin e konfliktit midis Pompeut dhe Cezarit, qe ne nje fare menyre ishte nje perplasje midis Lindjes dhe Perendimit, duke vazhduar me kohet e mevoneshme kur pushtuesit Normane sulmuan Perandorine Bizantine dhe rrezikuan ta kthenin qytetin ne nje Hastings(2) te botes Lindore, Durrsi ka qene nje pike me rendesi te vecante. Nen muret e ketij qyteti mercenare Angleze, te punesuar nga Perandori Grek, luftuan kunder Normaneve duke u perpjekur te hakmerreshin per humbjen qe keta te fundit i shkaktuan para-ardheseve te tyre Anglo-Saksone ne betejen e Senlac(3).
Si gjate periudhes Klasike ashtu dhe gjate Mesjetes, Durrsi ishte konsideruar nga Europa Latine si “pragu i  portes” nga ku nisnin sulmet ambicioze ne drejtim te Greqise dhe Lindjes. Qyteti ishte hapi i pare dhe nje zoterim shume i cmuar qe ja riste vlerat suksesit ushtarak, politik dhe ekonimik.

Por c’fare ndodhi me vone me Durrsin nen kontrollin e Turqve ?

Ajo c’ka qe me beri te ve kemben ne bordin e anije se kompanise “Austrian Lloyd” dhe ti drejtohem Durrsit ishte dicka me shume se nje kuriozitet i thjeshte; koka ime ishte mbushur plot e perplot me mendime rreth se kaluares madheshtore te qytetit. Anija e vogel ishte pothuajse e vetmja lidhje midis qytetit dhe botes se jashtme. Pikerisht nga kuverta e saj udhetari i huaj sheh pamjet e para te nje qyteti bregdetar bashkekohor Albanas. Pas disa oresh udhetimi, vargmalet e cveshura te Dalmacise dhe Malit te Zi mbeten mbrapa dhe sic anija lundron pergjate bregdetit Albanas pejsazhi gradualisht mbushet me kodra dhe toka me pjellore te mbuluara me gjelberim te “harlisur”. Kjo pamje e rifreskon syrin e udhetarit te lodhur nga ashpersia e Alpeve Dinarike me fusha dhe shtepi te pakta dhe ne distance te madhe nga njera-tjetra. Me pas ne kaluam Kepin e Palit(3) qe zgjatohet brenda ujrave te Adriatikut duke u kthyer ne nje mur mbrojtes kunder ererave te forta Veriore. Kepi i Palit eshte krahu Verior i gjirit te Durrsit.  
Ne kete gji u ankorua dhe anija jone por disi larg bregut sepse porti ne pjesen me te madhe te tij eshte mbushur me sedimente dhe autoritetet turke nuk kane bere as perpjekjen me te vogel per te permiresuar situaten. Pamja me terheqese, e asaj qe ka mberur nga Durrsi i dikurshem, shihet qe nga deti. Qyteti shtrihet deri ne lartesine e kodres dhe gjendet i lokalizuar brenda mureve rrethuese mesjetare qe formojne nje trekendesh te madh. Muret qe egzistojne sot, sic zbulova nga nje gdhendje pothuajse te fshire, datojne ne vitin 1474 kur qyteti ndodhej nen dominimin Venecian. Gjate atyre viteve Gadishulli Ballkanik ndodhej ne anarshi totale. Ishte koha e rrezimit te Perandorise Tregetare te Bizantit; koha e shkaterimeve Turke; koha kur e ardhmja e Durrsit ishte duke u venitur. Mbetjet e mureve te vjetra ne koder edhe ne ultesirat prane saj tregojne se ne kohen e shkelqimit Durrsi shtrihej ne nje zone shume me te madhe sesa rrethimi i ndertuar ne shekullin e 15-te. Ky konkluzion arrihet pa shume veshtiresi. Disa qindra shtepi qe krijojne qytezen e sotme zene nje pjese te vogel te hapesires brenda mureve rrethues; ndersa pjesa e siperme e qytetit eshte e shkrete dhe per momentin eshte rezervuar per ushtaret turq.
Zbarkimi behet ne nje mol drase qe kercet kur shkel. Qe aty, duke kaluar nen nje porte te erret, qe duket si dera e nje burgu te nendheshem, udhetari vazhdon per ne qyteze duke ecur neper disa rrugica te ngushta. Pershtypja melankolike qe Durrsi te le kur e sheh nga deti rritet akoma me shume kur perballesh me varferine e thelle dhe prapambetjen qe eshte prezente kudo. Nga nenpunesi i agjensise Llojd mesova se e gjithe popullata, perfshi dhe ata qe jetojne ne periferite e vogla dhe te ndotura qe shtrihen jashte Portes Lindore, eshte jo me shume se 4,000 banore. Ai gjithashtu me tha se tregetia pothuajse nuk egzistonte. Gjate viteve normale eksportohej nje sasi e vogel misri dhe vaji nga Durrsi dhe rrethinat e tij ne drejtim te Triestes. Ndersa bashkepunimi tregetar me Italine apo trafiku tokesor me Stambollin ishin zhdukur shume kohe me pare. Bile tani eksporti i misrit ishte ndaluar sepse ishte kohe lufte. Per ironi te fatit, rendesia dhe lidhjet qe Durrsi i dikurshem zoteronte jane deformuar ne menyre te tille qe e shtojne mizerjen dhe e perkeqesojne me shume situaten ne te cilen qyteti ndodhet. Ndersa kanali detar, qe nje here e nje kohe kalonte nepermes zgjatimit tokesor ku qyteti shtrihej dhe krijonte 2 porte ne anet respektive, tani eshte pjeserish i mbushur me mbetje te ndryshme. Pjeasa tjeter e kanalit te famshem eshte transformuar ne nje mocal qe e ka kthyer Durrsin ne nje qender te perheshme semundjesh.  
Pavaresisht kesaj, zona eshte nje “minjere” e shkelqyer per arkeologet. Me kete nuk nenkuptoj egzistencen e tempujve klasike apo pallateve si ato qe jane stampuar ne monedhat e Dyrrachium. Ketu nuk ka azgje te krahasohet me objektet e vjetra qe gjenden ne Treves, ne Nismes, ne Spalato, ne Pola apo ne Verona. Por nese fokusohemi ne objekte te vogla, qe kane mbetur me dashje apo pa dashje, qe nga koha e shkelqimit antik, mund te them se ne kete drejtim Durrsi ja kalon c’do qyteti te vjeter qe une kam patur rastin te shoh.
Ne oborrin e Zyrave Turke te cilat vizitova me informuan se pa nje leje speciale te leshuar nga Porta e Larte askush nuk mund te vizitonte antikat e Durrsit; ketu perfshihehin dhe muret Mesjetare te qytetit. Ne mes te qelbesirllekut dhe plehrave shtriheshin 2 monumente te bukura te artit Helenik. Ishin bustet e nje heroi dhe nje femre te shenjte; qe te 2 objektet ishin te stilit super-njerezor. Pertoke, prane sklupturave, ndodhej nje pllake guri qe barbaret ishin duke e thyer. Une mblodha dhe vura bashke disa pjese te kesaj pllake. Ne te ishte nje shkrim ne greqisht, me nje varg jambik, qe pershkruante se si nje princ bizantin kishte ndertuar nje nga kullat e qytetit antik(5). Kulla ne te cilen kjo pllake ishte vendosur egzistonte deri para pak ditesh por turqit e kishin shkateruar, ma merr mendja, ne kerkim te ndonje thesari ! Pavaresisht thirrjes time per meshire, nuk besoj se ky shkrim do te jetoje me gjate. Mbase gjysma tjeter e pllakes do te egzistoje nje cike me shume sepse ishte perdorur si bazament ku mbeshtetej nje kollone druri, pjese e nje strukture te dobet qe quhet verande turke !
Kur ecen neper rruget e qytezes njerzit te ndjekin nga pas me grushta te mbushur me monedha argjendi, shumica e tyre te prodhuara ne punishten e Dyrrachium qe nga koherat e vjetra te Republikes Greke. Duhet permendur se shume kolektore monedhash jane te familjarizuar me imazhet e lopes, vicit apo kopshteve te Alicinous(6) te treguara ne anet e ketyre monedhave. Kjo tregon se punishtja e monedhave ka patur nje rendesi te vecante tregetare dhe aktivitet te gjate prodhues. Mbetje te ndryshme perfshi dhe ato nga anijet e shkateruara ne brigjet e Durrsit i gjen kudo; te vendosura dosido ne kalldremet e rrugeve, ne portat e qytetit, ne muret e ndertesave te sotme. Keto objekte fillojne nga nje bllok guri Korinthian, shenime Romake, fragmente te bordurave te gurit te mara nga tepujt, guret e gdhendur me turban qe shenojne vendin e prehjes se fundit te "besimtareve te vertete"(7) (per te ulur koston keto objekte jane skalitur nga kolonat pagane), duke perfunduar ne gure varri Romake te perzjera me ato Turke. Muret e qytetit, anen e jashtme te te cileve une arrita ti eksploroj, (duke marre leje Franceze(8) nga qe nuk munda te marr ate Turke), formojne nje museum te madh te objekteve antike.
Por ku jane ato relikat madheshtore te antikitetit qe Barleti (Bariettius), nje bashkekohes i Skenderbeut, permend se egzistonin ne Durres ? Me kot u lodha te gjeja ndertesat e shenjta, tempujt e shkelqyer dhe rezatues, statujat e mbreterve dhe perandoreve, permendoren e madhe te te fuqishmit Hadrian qe qendronte ne nje pidestal diku perpara "Portes Cavalla". Amfitheatri shtrihet ne Perendim te qytetit dhe dikur ishte nje veper e mrekullueshme arti dhe bukurie. Muret e tij ishin perforcuar me kulla dhe dekoruar me punime te mrekullueshme. Keto ndertime egzistonin ne Durres deri ne momentin e pushtimit turk. Ishin keta barbare Aziatike qe rafshuan dhe kthyhen ne pluhur objektet qe Gothet, Avaret, Serbet, Bullgaret dhe Normanet kishin respektuar.  Megjithate, ajo qe iriton me shume nje vezhgues nuk eshte shkaterimi i se kaluares, por eshte mungesa e ndertimit te dickaje te re dhe te vlefshme qe ti zinte vendin te vjetres. Per mendimin tim, pamja e reshtave te kasolleve te pista dhe ekstremisht te varfera te Durrsit bashkekohor shpreh djallezine e pushtimit turk me qarte sesa germadhat e nxira te fshatrave te rayah(9) apo bemat e bashibozukeve te eger. Per mua, pushtimi turk eshte shume me shume shkaterues per ato qe nuk ben sesa per ato qe ben. Qytete te njohura ne pjese te tjera te Europes jane shkateruar komplet, me shume se Durrsi, por dikush eshte ngritur dhe ka marre persiper detyrat qe i takojne ne ekonomine boterore. Mos shkojme me larg se brigjet e Adriatikut; Salona eshte rikthyer perseri ne jete si Spalato(10). Aquileja ka gjetur perfasuesit e saj komerciale ne Venecia dhe Trieste. Ndersa Durrsi, ne nje moshe te thyer, nuk ka lene pasardhes. Udhekalimi tregetar i dikurshem qe lidhte Europen me Azise ka katandisur ne nje monopat mushke; nuk eshte ndertuar as edhe nje hekurudhe qe te zevendesoje rrugen antike.

​