Duke "konstruktuar" Ilirianet ...

Banoret antike ("Ilirianet", sic ata ishin njohur ne pergjithesi gjate periudhave te ndryshme historike) qe popullonin pjesen perendimore te gadishullit Ballkanik ne koherat perpara pushtimeve Romake nuk kane marre kujdesin e duhur nga studiuesit moderne. Ne qarqet shkencore te vendeve jashte rajoneve "Iliriane", (Kroacise se sotme - perjashto Istrian, Bosnje-Hercegovines, Malit te Zi, Shqiperise, pjese te Slovenise, Hungarise dhe Serbise), ka patur shume pak diskutime rreth grupeve te popullatave te hereshme qe kane banuar ne keto hapesira. Kjo situate vazhdon dhe sot (1). Edhe kur keto grupe jane diskutuar ka qene e zakoneshme qe studiuesit moderne ti shohin ata si "disa te tjere", te huaj ne raport me Greket, Romaket apo edhe me njeri-tjetrin (2). Ne keto diskutime nuk eshte sjelle azgje e re pervec deklarimit qe Ilirianet e lashte jane nje krijim historik i antikitetit Greko-Romak; krijim i cili merret dhe transferohet, ne forma te ndryshme, nga e kaluara e dikurshme ne kohen e historise moderne. Me sa duket, ky eshte konkluzioni me i perhapur dhe i pranushem qe keta studiuese kane arritur rreth ketyre komuniteteve, ose sic Wilkes shkruan: "... ajo qe ne mund te themi me konfidence eshte qe Ilirianet nuk ishin nje grup etnik homogjen" (3). Duke ndjekur kete konkluzion te pakundeshtueshem dhe te rendesishem vihet re se kendveshtrimet bashkekohore, qe ju behen ketyre komuniteteve, mbeten ne nje vorbull te vazhdueshme. Palet opozitare nuk bien dakort rreth unitetit dhe homogjenitetit te ketyre grupeve (4). 
Ky artikull do te eksploroje perceptimet e Ilirianeve te pas-antikitetit, me nje theks te vecante ne piken se si termi "Ilirian" ishte perdorur ne deklarimin e identiteteve bashkekohore; se si kendveshtrimet popullore dhe shkencore u perdoren si nje mjete per te "pronesuar" te kaluaren. 

Te dhana te pjeseshme, qe vijne nga antikiteti i vone dhe mesjeta e hershme, na japin njefare njohurie rreth popullatave vendase dhe shtrirjes gjeografike te rajonit. Ishin pikerisht keto te dhena qe perdoreshin si referenca ne studimim e historise te ketij rajoni. Metodat moderne te aplikuara ne kerkimet arkeologjike filluan te nxjerin ne drite materiale te reja rreth kultures te komuniteteve qe banonin ne keto hapesira, si perpara periudhes Romake ashtu dhe gjate saj. Keto njohuri te reja u kthyen ne materiale te dobishme per studiuesit e rajonit dhe i ndihmuan ata te "pervetesonin" te kaluaren dhe justifikonin te tashmen. Kjo u be per nje sere arsyesh, si pershembull objektiva politike apo krijim identitetesh. Per nje kohe te gjate, ne studimet e tyre rreth Ilirianeve, historianet e huaj perdoren si pika referimi njohurite antike. Keto burime historike ata i perdoren, pak a shume, ne te njejten forme si historianet antike kur shkruanin rreth etnografive. Informacioni ishte marre nga burime te ndryshme; ishte zgjedhur dhe kombinuar ne forme te tille qe ti pershtatej qellimit te shkrimit dhe te krijonte nje pershkrim te rajonit dhe banoreve te tij (5). Perceptimet e para romantike, por dhe ato moderne, te Ilirianeve mbeten materiale interesante. Ne shume punime rreth Ilirianeve njohurite e vjetra ishin perpunuar ne rruge dhe forma te sofistikuara per qellime te caktuara. Edhe gjate periudhes kohore 1945-1990, kur kerkimi shkencor rreth popullates prehistorike te ketij rajoni arriti mbase kulmin e tij, ideologjia e kohes dhe perplasja e identiteteve vazhduan te ndikonin ne profilizimin e Ilirianeve. Kjo situate vazhdon dhe sot.  

Zhvillimi i njohurive antike rreth Ilirianeve

Njohurite qe egzistojne rreth Ilirianeve antike mund ti ndajme ne disa grupe informacioni: 
- Informacion rreth emerimin gjeo-politik te kesaj zone te madhe 
- Informacion rreth emerimin etnografik qe Greko-Romaket ju dhane popullatave vendase 
- Informacion rreth rolit historik qe luajten elitat e reja ushtarake nga tokat Danubiane ne Perandorine Romake. 
Ne fillim Ilirianet u pershkruan si barbare te vene perballe civilizimit Grek. Ilirianet simbolizonin nje dicka qe kishte vlerat opozitare te cilesive ndricuese dhe spikatese te Grekeve. Iliria ishte "konstruktuar" si nje rajon kufitar qe qendronte midis dy boteve, asaj te njohur dhe asaj te panjohur. Ne fillim ky ishte nje koncept Greko-Romak dhe me vone u kthye ne nje imagjinim perendimor (6). Konceptimet antike rreth Ilirianeve u zhvilluan ne rruge te ndryshme. Ne fillim ishte "shpikja" e Ilirianeve ne literaturen Greke dhe krijimi i nje emri per popullatat vendase qe jetonin ne kufijte perendimore te Greqise. Me vone kufiri u zgjerua dhe perfshiu Adriatikun jugor dhe se fundmi hapesirat midis Alpeve jugore, Adriatikut dhe Danubit. Ne momente te ndryshme te historise antike emertimi "Ilyrians" kishte kuptime te ndryshme ashtu sic kishte dhe koncepti gjeo-politik qe lidhej me kete emertim, Illyria ose Illyricum (7).
Gjithashtu, pershkrimet rreth Ilirianeve ishin mbeshtetur ne burimet e etnografise antike; informacion ky i mbledhur gjate proceseve te shkembimeve kulturore dhe i perpunuar ne qarqet intelektuale te periudhes Helenike, perafersisht 300 - 100 vjet para Eres Kristiane. Shumica e informacionit etnografik rreth "tokave Iliriane" ishte mbledhur perpara kohes kur kjo hapesire ishte pushtuar perfundimisht nga Romaket, ne fund te shekullit te pare para Eres Kristiane dhe fillimit te shekullit te pare te Eres Kristiane. Periudha e hereshme Imperiale Romake, ne vecanti shekulli i pare dhe i dyte i Eres Kristiane, pati punimet me te rendesishme. Keto punime permblodhen dhe perpunuan gjithe materialin egzistues perfshi dhe ate nga burime te ndryshme te literatures antike. Ne vecanti duhet te permenden punimet e gjeografit Strabo, enciklopedistit Plini i Ri dhe historianit Appian te Aleksandrise. Keto nuk ishin te vetmet burime por fakti qe ato ishin transmetuar nepermjet tradites shkrimore deri ne antikitetin e vone dhe mesjeten e hereshme do te thote qe keto materiale ishin bere berthama e njohurive etnografike ne lidhje me Ilirianet dhe "tokat Iliriane". Ky informacion ishte plotesuar me referime poetike, histori te lufterave Romake kunder popullatave vendase ose fragmente informacioni rreth komuniteteve provinciale Romake ne Dalmaci dhe Panonia (8).

Rekrutimi i popullatave vendase ne legjionet Romake te vendosura ne hapesirat e Panonias, gjate periudhes se mesme Romake, me detyre mbrojteje e kufijve Perandorake, shenoi lindjen e nje elite te re. Kjo elite e re ushtarake u njojt si Iliriciani (9). Ky identitet, i cili permblidhte grupe te ndryshme te ushtrise Romake, ishte i perbere nga ushtare qe kishin lindur ne ambjente kulturore dhe gjuhesore te ngjashme. Keta njerez vinin nga provincat Romake te Alpeve, Adriatikut, Danubit, Greqise dhe Detit te Zi. Disa nga keta ushtare kishin origjine vendase. Disa te tjere ishin pas-ardhes te koloneve te vendosur ne keto krahina dhe qe kishin ardhur aty qe nga Italia ose pjese te tjera te Perandorise. Duke pranuar vlerat Romake ata ndertuan modelin e tyre specifit te te qenit “Romak” dhe e paraqisnin veten si mbrojtes se Romes dhe vlerave Romake (10). Ngritja ne pozicione te fuqishme te ketyre legjionareve Danubiane ndodhi ne fund te shekullit te dyte dhe fillim te shekullit te trete. Kriza Romake e shekullit te trete dhe ardhja ne pushtet e ushtarakeve rezultoi ne zgjedhjen e perandoreve-ushtare, disa nga te cilet vinin nga rradhet e Iliricianeve.

Ilirianet e Mesjetes dhe te periudhes Moderne te hershme

Ashtu sic u tha me lart, termi Ilirikum (Illyricum) jetoi deri ne mesjete por vetem si nje pergjithesim i perdorur nga te huajt per te pershkruar hapesirat midis lumit Danub dhe detit Adriatik dhe popullatave qe jetonin ne mes te ketyre hapasirave. Krijimi i perceptimeve te reja datohet ne shekullin e nente; koha kur ne Evropen perendimore filuan ndryshime kulturore. Burrimet ne gjuhen Latine te Evropes perendimore gjate Mesjetes se hereshme, (kryesisht ato Franke dhe Veneciane), e pershkruanin popullaten lokale ne forma shabllon: “Iliriane”, Dalmaciane” dhe ‘Panioniane”. Por, shpesh e me shpesh, ata filluan te perdornin emertime te reja, si psh “Sllavs”. Burrimet Bizantine te shkrojtura ne Greqisht jepnin nje pershkrim disi ndryshe. Nje shembull i mire eshte dokumenti “Rreth qeverisjes se Perandorise” (De Administrando Imperio / DAI), i cili ishte nje manual i politikes se jashtme i shkrojtur nen vezhgimin e Perandorit Kostandin VII Profirogenitus (Porphyrogenitus), gjate mezit te shekullit te dhjete. Krahasuar me burimet Franke dhe Veneciane, DAI eshte padyshim me specifik ne percaktimin e etniciteteve te grupeve locale. Megjitheate, dhe ky burrim perdor, here pas here, shabllone antike identifikimi ose shabllone me te vonshem sic eshte rasti i Sllaveve (11). Me kalimin e kohes, emertimi “Ilirians” pak e nga pak doli jashte perdorimit dhe perkufizime te tjera, vecanarisht Slavs, Croats, Serbs, Dalmatians, etj, filluan te perdoreshin gjeresisht.

Ne kemi pak te dhena se si e banoret e ketyre rajoneve e interpretonin te kaluaren. Identiteti "Ilirian" dhe e kaluara "Ilirike" nuk konsideroheshin aq te rendeshishme sa qe ndonje grup popullate ta lidhte veten me kete koncept. Per banoret Roman-foles te qytezave Dalmaciane krijimi i lidhjeve me identitetin Romak ishte shume me i rendsishem. Bile, keta banore kishin "ndertuar" nje lloj identiteti Romak sipas konceptimit te tyre. Vecanarisht interesante ishin historite e fabrikuara te banoreve te Spalatum (Split) dhe Ragusium (Dubrovnik) per te deklaruar originen e tyre te lashte Romake nga qytezat Salona (Solin) dhe Epidarium (Cavat) te cilat ishin c'populluar ne antikitetin e vone. Keto deklarime shfaqen te shkrojtura ne rekorde historike duke filluar nga mezi i shekullit te 10-te (kapitujt 29-35 te DAI). Po ashtu, keto deklarime vihen re ne Historine e Bishopeve te Salona dhe Spalatum, te cilat njihen si Historia Salonitana (HS), te shkrojtur nga Thomas, krye-prifti i Spalatum (1200-1260/1). Qellimi kryesor i HS ishte te paraqiste historine e kishes ne Spalatum dhe te pershkruante Spalatum-in mesjetar si nje "trashegimtar" te ligjshem te metropolitanit antik te Salona-s. Ne nje pershkrim te shkurter te historise para-Kristiane te Dalmacise (Dalmatia) dhe Salona (kapitujt 1 dhe 2 te HS), Thomas i imagjinon banoret antike te Salona-s si para-ardhes te tij, qe sipas tij ishin Romaket. Banoret e hershem vendas (para kohes Romake) ishin perceptuar dhe pershkruar si "barabare". Kete konkluzion Thomas e mbeshteste ne materiale antike mbi te cilat ai kishte njohuri te mire. Behet fjale per punimet e Lucan, Virgil, Horace, Ovid, Florus dhe referencave te tyre mbi Dalmacine. Portretizimi i banoreve te hershem (barbaret) eshte i ngjashem me ate qe ai ju ben Kroateve dhe grupeve Sllavo-folese te periudhe se tij te cilet i peshkruan si te "huaj". Ishin pikerisht keta te "huaj" kundrejt te cileve Spalatan-et duhet te mbronin identetin e tyre (12). Nje tjeter punim intersant nga e njeta zone dhe periudhe kohore eshte Kronika e Priftit te Duklja-s (Chronicle of Presbyter Docleas). Ky punim nuk i permend popullatat e vjetra vendase por e fillon pershkrimin e tij gjysem imagjinar ne periudhen pas-Romake.     

Arsyet qe shtyne kerkimimet per zbulimin e rrenjeve te "Ilireve" te vonshem duhet te shihen paralelisht me idete qe filluan te qarkullojne ne mesjeten e voneshme dhe fillimet e modernizimit Evropian. Elitat intelektuale te qyteteve Dalmatiane filluan te braktisnin historite mesjetare, (te shekullit te 15te - 16te), rreth te kaluares te dikurshme. Keta intelektuale filluan te krijone "Identitetin Ilirian", sic studiuesit moderne e quajne kete fenomen. Ky proces u influencua nga idete e krijuara ne mbreterine mesjetare Polake (Identiteti Sarmatian) dhe eliten Gjerman-Folese (Identiteti Teutonic). Te dyja keto grupe perdoren nje kalkulim sipas te cilit folesit e te njejtes gjuhe kane identitet te perbashket (13). Ne esence, ky "zbulim" i ri tentonte te krijonte nje vazhdimesi identitetesh midis popullatave antike Sllave dhe atyre mesjetare Sllave. Sipas ketij koncepti Sllavet ishin Ilirianizuar. Nga ana tjeter Ilirianet ishin Sllavizuar dhe konsideruar si para-ardhes te drejtperdrejte. Pas ardhjes se Otomaneve ne Ballkan, ne vecanti pas pushtimit te Mbreterise se Bosnjes (1463) dhe Dukates te Hercegovines (1488), i gjithe rajoni u kthye ne nje zone konfliktesh te ashpra. Intelektualet Kroate sllavik-foles qe banonin ne zonat nen kontrollin e Venecianeve ose Habsburgeve krijuan "Ilirianizmin" si nje forme per te ri-zbuluar te kaluaren dhe deklaruar identitetin e tyre. Pra, "Ilirianizmi" ishte forma si e pozicionuan ata veten e tyre perballe te popujve te "tjere" si pershembull, Hungarezeve, Otomaneve, Italianeve, dhe Gjermaneve. Ky "Ilirianizem" modern ishte gjithashtu nje rruge per te terhequr nderhyrje nga jashte. Habsburget, Venedikasit, Spanjollet, etj, do te perpiqeshin te rimernin nga Otomanet dhe bashkonin te gjithe Sllavet e Jugut (Ilirianet) ne nje perandori te vetme Ilire (14).  

Origjina e ketij "zbulimi" mund te gjendet ne fillim te shekullit te 15-te. Rekordi me i hershem, qe perkufizon Ilirishten si nje gjuhe lokale, eshte nje dokument i leshuar nga nje noter publik ne qytetin e Zadarit me 13 Gusht, 1403 (15). Midis perfaqsuesve me te hershem te "zbuluesve" te Ilireve moderne spikatin intelektualet Dalmatiane si Georgius Sezgoreus (Juraj Šižgorić, jetoi midis viteve 1444-1509), Aelius Lampridius Cervinus (Ilija Crijević, jetoi midis viteve 1434-1520) dhe Vincentius Priboevius (Vinko Pribojević, nuk dihet kur lindi; vdiq ne vitin 1532). Ne fillimet e saj ajo ishte nje perpjekje per te krijuar nje lidhje me te kaluaren. Emra dhe emertime etnike ishin ringjallur dhe vendosur paralelisht me ato bashkekohore, sic ishte rasti i Sezgoreus ne punimin "De situIllyriae et civitate Sibenici". Me vone, teoricienet "Ilirianiste" te kohes arriten qe me sukses te konstruktonin "lidhjen dhe vazhdimesine" e nje linje gjenetike dhe gjuhesore. Kjo linje fillonte nga popullatat vendase para kontrollit Romak, vazhdonte me Ilirikumin Romak >> ish-ushtaret Iliriane qe arriten te beheshin Perandore >> popullatat qe emigruan gjate antikitetit te vone >> identitetin mesjetar te Sllaveve te jugut, duke perfunduar me popullatat moderne Sllavisht-folese. Kasaj "vazhdimesie historike" ju shtua lidhja me koherat Biblike nepermjet "pervetesimit" te Gomer, i cili ishte djali i Japeth dhe nipi i Nohas. Ndresa lidhja me koherat klasike u arrit nepermjet huazimit te gjenetikes mitologjike te Ilireve te pershkruar nga historiani Appian. Lidhja trashegimore me Maqedonasit antike u krijua duke u bazuar ne trillime rreth Alekasandrit te Madh. Lidhja me Romen u arit nepermjet perandoreve "Ilire" te Romes. Lidhja me te Krishteret e hershem u be nepermjet "Shenjtoreve Iliriane" si pershembull St. Jerome (16). Ideologet Iliriane krijuan nje identitet pan-sllavik te bazuar ne pretendimin qe ky grup popullatash kishte te perbashket origjinen Ilire dhe gjuhet Sllavike. Ne fillimet e saj kjo teori bente fjale per nje shtrirje te kufizuar hapesinore por me vone, pervec Sllaveve te Jugut, perfshiu dhe nacionalitete te tjara Sllavofolese si Polaket, Ceket dhe Ruset. Keto idera filluan te shfaqen per here te pare ne leksionin e Priboevius (Vinko Pribojević), me teme "De origine successibusque Slavorum" (Mbi origjinen dhe madheshtine e Sllaveve), botuar ne vitin 1532. Mbase punimi me influencial ne kete fushe ishte libri me titull "Il regno degli Slavi" (Mbreteria e Sllaveve), i shkrojtur nga Mavro Orbini (Lindur ne qytetin e Raguses/Dubrovniku i sotem. Ka vdekur ne vitin 1611). Orbini ne punen e tij komplekse lidhi koherat Biblike, antikitetin e hershem dhe te vone me legjendat mesjetare te dinastive Serbe, Boshnjake, Kroate, Bullgare dhe Hercegovinase (Hum). Ai perdori teorite e kohes te prezantote Sllavet si nje grup njerezish qe kishin detyren dhe destinimin historike te ri-mernin ne zoterim token e tyre te lashte, (Ne kete rast Ilirikumi Romak), nga Otomanet. Pak e nga pak, teoria e Ilirianizmit modern mori ngjyra te ndryshme te karakterit intelektual dhe politik. Te tilla ishin levizjet Protestane Sllovene dhe kunder-reformomi Katolik ne Dalmaci dhe Kroacine kontinentale. Ne fazat e fundit te saj, ideologjia Iliriane ishte ri-modeluar dhe perdorur me nje objektiv me te ngushte, ate te platformave nacionaliste Kroate dhe Serbe. Ky ri-modelim ishte bere respektivisht nga Pavao Ritter Vitezović (1652-1713) dhe Konti Đorđe Branković (1665-1711).

Gjate periudhes kohore te permendur me siper, te huajt e thjeshtezonin konceptin qe ata kishin per Iliret duke i kosideruar keta te fundit si nje identitet ne vazhdimesi dhe prezent ne nje shtrirje te percaktuar tokesore. Historite antike rreth ketij rajoni ishin pranuar si te verteta dhe ishin "pasuruar" me lajme dhe informacione me te fresketa qe vinte nga kontaktet tregetare apo forma te tjera bashkepunimi. Konceptimet e te huajve shpesh here kishin forme te njejte por brendi te ndryshme nga ajo e ideologeve Iliriane qe u diskutuan me siper. Keshtu per shembull, ne mendimin Anglez, Iliria dhe Ilirianet ishin pershkrime per qytetet Sllavik-folese dhe popullatat e tyre te cilat sipas ketij konceptimi banonin ne tokat Ilire. Paralelizmat e Shekspirit (Shakespeare) me Ilirine ishin te njohura dhe te shumta. Keto paralelizma bazoheshin ne diturite antike dhe imagjinaten e poetit. Gjithashtu, ne shkrimet e kohes se Shekspirit kishte pershkrime te rajonit keshtu qe audienca nuk ishte fare e painformuar sa dikush mund te mendoje. Ne shume menyra dhe rruge, keto perceptime bazoheshin ne historite antike; por njohurite e reja krijuan mundesine e tregimit te historive te vjetra ne nje forme te re. Keshtu qe historite antike ishin marre dhe  transferuar ne kushte te tjera dhe situata te reja. Per shembull, tema problematike e piraterise ne detin Adriatik reflektohet ne personazhin Shekspirian te Bargulus, piratit te forte Ilirian (18).

Nje rryme tjeter intelektualesh u shfaq ne shekullin e 17-te me figure qendrore historianin dhe studiuesin e antikitetit Johannes Lucius (Ivan Lučić, 1604-1679) nga qyteti Trogir dhe bashkepuntoret e tij. Impakti qe la Lucius ne historine e mevoneshme te ketij rajoni ishte i jashtezakoneshem. Disa here dhe jo me kot ai eshte qojtur "Babai i historiografise kritike Kroate". Lucius u rebelua kunder "modeleve standarte" te krijuara nga ideologet Iliriane me te hershem; ne vecanti kunder influences dominuese ne historiografine e asaj kohe te punimit te Orbinit me titull "Il regno degli Sclavi" (Mbreteria e Sllaveve). Punimi i tij me i rendesishem dhe influencues eshte "De regno Dalmatiae et Croatiae" (Mbi mreterine Dalate dhe Kroate). Edicioni i pare u publikua ne vitin 1666 dhe mbulonte periudhen historike te Dalmacise nga antikiteti deri ne mesjete. Duke perdorur nje kritike shkencore te pa-pare ne te kaluaren, Lucius studioi dhe organizoi burrimet egzistuese te informacionit duke i kthyer ato ne nje material historik te vecante. Qellimi i tij ishte krijimi i nje pershkrimi historik rreth origjines, zhvillimit dhe perparimit te Dalmacise ne shekuj. Ai perdori evidenca nga DAI si pika kryesore ku mbeshteste mendimin e tij. Lucius mendonte se, pervec rastit te disa qyteteve, egzistonte nje ndarje te qarte midis Dalmacise se antikitetit dhe asaj te mesjetes se hereshme. Libri i tij vinte ne dyshim serioz pershkrimet e mepareshme te cilat ishin fokusuar ne strategi krejt te ndryshme me objektiv final deklarimin e trashegimise antike Ilire dhe hapesirave tokesore te lidhura me ta (19).

Duke vazhduar me diskutimin, eshte e rendesishme te theksohet qe Lucius mblodhi nje sasi te madhe informacioni dhe te dhenash rreth Ilirianeve dhe Ilirise dhe e perdori kete material ne pershkrimet e tij ku behej fjale per historine e hereshme te Dalmacise. Here pas here, Lucius i kombinoi keto dije me informacionet e marra nga shenimet qe Romaket kishin bere mbi pllaka te ndryshme guri. Keto materiale antike ai i kishte pare personalisht dhe kishte bere shenime te shumta rreth permbajtjes se tyre (De regno, 1.1-6, ed. Kuntic-Makvic). Midis burimeve te tjera, ne menyre te vecante, Lucius u mbeshtet ne punimet antike Greke. Keto referenca perfshinin mbishkrime Helene (Si per shembull shenime te bera ne gure kilometrike, pllaka guri me kordinata gjeografike, etj) te permendura nga Pseudo-Scylax dhe pseudo-Scymnus, Strabo dhe vecanarisht Appian ne punimin e tij "Historia e Ilirise". Mbase Lucios eshte i pari studiues qe kuptoi qe Ilyricum ishte nje term antik qe ndryshonte kuptim ne varesi te situates (De regno, 1.3, esp. 1.3.1-25). Per me shume, termi Ilirian nuk ishte perdorur te pershkruante/identifikonte te gjitha grupet e banoreve vendas te Ilirikumit (1.5.149-54). Lucius ishte me shume i interesuar te "konstruktonte" procesin e pushtimit Romak  (1.1.262-846), vendodhjen e grupeve te caktuara te popullatave vendase, ne vecanti shtrirjen e Dalmacise ne Ilirine antike. "De regno" nuk i jep ndonje rendesi te madhe ethnografise te hapesirave Iliriane.Ne pershkrimet e Lucios ka vetem disa pergjithesime rreth Ilirianeve si pershembull; ata ishin luftedashes. Me se shumti ai permend "mendjeshkurtesine femerore" te mbretereshes Teuta (1.1.951-52, 1.1.973-74, 1.4.17) (20).

Punimi i Lucios u zhvillua me tej dhe u be pjese e projektit madhor "Illyricum sacrum" qe u fillua nga Jezuiti Italian Filippo Riceputi (1667-1742). Projekti u vazhdua me tej nga pasuesi i tij Daniele Farlati (1690-1773) dhe u perfundua nga Jacopo Coleti (1734-1827). Ky punim u botua ne tete volume. Objektivi kryesor ishte te pershkruante historine e Krishterimit dhe te Kishes ne Ilirikum. Ky publikim vinte pas disa punimeve te mepareshme si pershembull "Germania topo-chrono-stemmato-graphicasacra et profana" te shkrojtur nga Buccelinus dhe  "Italia sacra" te shkrojtur nga Ughelli. Nje pjese e rendesishme e hyrjes te volumit te pare qe filoi te shkruhej nga Riceputi por u perfundua dhe publikua nga Farlati ne vitin 1753 i dedikohet historise para-Kristiane, Ilirise antike dhe Dalmacise. Ne fillim Riceputi e qojti kete punim "Ilirianet pagane". Ne versionin perfundimtar, Farlati e ndau materialin ne dy seksione dhe i ri-emeroi ato; Iliria (De Illyrico) dhe Dalmacia (De Dalmatia). Keto dy pjese u bashkuan me pjesen e trete " Kisha ne Iliri dhe Dalmaci" (De Illyrica et Dalmatica ecclesia). Materiali ishte organizuar ne perputhje me pikpamjen e Farlatit qe kufizonte "Illyricum sacrum" ne kufijte e Dalmacise antike dhe linte jashte ketij teritori Aquileia, Noricum dhe Pannonia, te cilat me hershem Riceputi kishte menduar ti perfshinte ne Iliri. Riceputi dhe Farlati mblodhen ne nje punim te vetem informacionin me te plote te mundshem rreth hapesirave Ilire. Ata krijuan nje pershkrim kompleks dhe influencial me nje rendesi te jashtezakoneshme per historine e hereshme Ilire. Ata studiuan nje sasi shume te madhe informacioni nga burime te shkrojtura dhe here pas here perdoren si evidenca epigrafe dhe monedha te ndryshme te cilat ata i analizuan me imtesi. Megjtheate, ata nuk ishin aq kritike dhe precize ne burimet e tyre te informacionit sa ishte Lucius (21). 

Te dy pjeset e para te punimit "Illyricum sacrum" perfaqsojne fazen finale te punimeve te hereshme shkencore rreth te kaluares te Ilirianeve dhe hapesirave antike Ilire. Eshte fatkeqsi qe keto pjese nuk terhoqen me shume interes shkencor ne pikpamjen se si ato influencuan studiuesit e mevonshem dhe qendrimet e ketyre studiuesve rreth te kaluares. Ky nuk eshte vendi ku mund te behet nje analize me e thelle rreth kesaj ceshtje, por ne mund te bejme disa komente te rendesishme. Dhe pse te bazuar ne materiale te pjeseshme historike dhe imagjinaten e tyre, Riceputi dhe Farlati krijuan nje pershkrim kompakt qe fliste rreth origjines dhe historise te hereshme te hapesirave Iliriane. Te dy keta autore ishin shume te prirur te pranonin dhe konfirmonin variantet e historianeve te vjeter rreth gjeonologjise mitologjike dhe origjines te Ilirianeve. Kjo duket qarte kur ata ndjekin teorine e prejardhjes "pellazgjike" te Ilireve duke filluar nga Hyllus, djali i Herkulit (Herakle) dhe pasardhesi i tij Hyllaei, dhe vazhduar me heronjte e mitologjise Greke si Cadmus dhe Diomedes ne detin Adriatik, etj ... Duke mbledhur copeza nga antikiteti, Riceputi dhe Farlati "konstruktuan" nje histori te re ose zgjeruan historine egzistuese, kryesisht ate te Lucius. Disa nga keto teori kane influencuar historianet, bile edhe deri pak kohe me pare. Ditaret e njohura te udhetimeve te venecianit Abbe Alberto Fortis (1741-1803), me titull "Viaggio in Dalmazia" te botuara dhe ne Anglisht (Travels into Dalmatia), nuk jane materiale te rendesishme qe mund te perdoren per krijimin e nje "diturije" rreth Ilirianeve antike. Kendveshtrimi ne drejtim te antikitetit kufizohet ne eksperiencat e tij personale gjate vizitave qe ai beri ne disa vende te bregdetit te Dalmacise qe ne ate kohe ishin nen zoterimin Venedikas. Ai e paraqiti kontrollin Romak si piken me te larte te "shkelqimit" Dalmacian. Megjtheate, shkrimet e tij krijuan nje impakt te konsiderueshem dhe qe zgjati shume; vecanarisht portretizimi dhe pershkrimi i popullates Morlachi. Morlachi ishte nje term qe te huajt kishin krijuar per te kategorizuar popullaten e Krishtere te disa zonave ne brendesi te teritorit te Dalmacise qe Venediku i kishte marre nga Otomanet pas mareveshjes per paqe te arritur ne Carlowitz (Karlovci) ne vitin 1699. Pershkrimet e Fortis qe i paraqiste Molachit si njerez egzotike dhe barinj "primitive te padjallezuar" qe jetonin ne male, u bene guret themeltare ku u mbeshtet kendveshrimi perendimor per Ballkanin e shekullit te 19-te dhe fillimin e shekullit te 20-te. Dallimet midis banoreve te qyteteve bregdetare dhe malesoreve te "eger dhe te lire" te zonave ne brendesi te teritorit jane shembuj qe tregojne se si u zhvillua qyteterimi ne keto zona. Gjithashtu, keto shkrime tergojne se si banoret e qyteteve Dalmaciane dhe barbaret e dikurshem Morlachiane u konsoliduan ne nje grup te vetem. Kendveshtrimet e Fortis lane gjurme ne mendimin shkencor dhe ndikuan studiuesit deri ne kohet e vona; pershembull kemi rastin e Fernand Braudel (22). Ne te njejten kohe, sic dhe do te shohim me poshte, efekten ne menyre te konsiderueshme perceptimet rreth Ilireve dhe ne vitet qe do te pasonin.    

Ilirianet ne shekullin e 19te dhe 20-te

Konceptimet e para "moderne" te Ilirianeve formuan themelet mbi te cilat u ngriten koncepte me bashkekohore rreth popullates te hershme te Ballkanit perendimor dhe qendror. Keto koncepte u zhvilluan nga intelektualet rajonale te cilet nepermjet eksplorimit te antikitetit dhe nje rilindje interesi te pergjtheshem ne boten antike Greko-Romake tentuan te provonin nje vazhdimesi te panderprere te historise qe nga koherat antike. Copeza te shperndara njohurie nga antikiteti u "shkrine" dhe u perdoren te krijonin nje ene te re e cila perseri permbante histori nga e kaluara si pershembull punimet e njohura "De Regno" te Lucius ose "Illyricum sacrum"; punime te cilat do te ktheheshin ne burime njohurie per brezat e ardhshem. Interpretimet qe theksonin vazhdimesine Ilirio-Sllave do te kundeshtoheshin nga studiuesit e mevonshem te cilet u bashkuan me idete qe Lucios kishte hedhur me pare. Ideja e vazhdimesise Iliriko-Sllavike ishte prezente deri ne mesin e shekullit te 19-te kur pati dhe nje levizje jeteshkurter te qojtur "Levizja Ilirike" ne Kroaci (1830-1843) te udhehequr nga  Ljudevit Gaj dhe pasuesit e tij. Kjo levizje ndiqte gjurmet e Vitezović dhe konsideronte ideologine e hereshme Iliriane si platformen ku do te mbeshtetej nacionalizmin Kroat. Levizja Iliriane ishte nje aspirim i rendesishem per versionin Kroat te Jugosllavizimit. Nje brez me vone, qarqet intelektuale rreth kryepeshkopit te Đakovo Josip Juraj (Joseph Georg) Strossmaye e zhvilluan me tej kete platforme (23). 

Kendveshtrimi qe Ilirianet antike ishin nje identitet njerezor dhe kulturor i vecante do te mbetej pjese e teorise Iliriane. Kjo ndodhi vecanarisht pasi disiplina e re e "gjuheve te vjetra" (paleo-linguistics), bazuar ne evidenca shume modeste, konsideroi Ilirishten si para-ardhese te gjuhes Shqipe. Teoria qe Ilirishtja egzistonte si nje gjuhe me vete ju sugjeronte studiuesve te shekullit te 19-te se njehere e nje kohe Ilirianet egzistonin si nje identitet i vecante (24). Per me shume, ditari i udhetimeve te Fortis krijoi referenca te reja te rendesishme te cilat do te zhvilloheshin me tej nga udhetare te me vonshem qe vizituan rajonin, si pershembull Anglezi Arthur Evans. Ne pershkrimet e ketyre udhetareve popullatat antike kthehen ne reflektime te Morlachi-ve; atyre personazheve "primitive romantike" te Fortis, te cilet edhe pse mos kishin lidhje gjenetike midis tyre, ata i bashkonte mentaliteti i njejte (histoire des mentalités). Disa paralelizma midis popullatave antike dhe atyre te me voneshme qe jetonin ne Alpet Dinarike kishin rrenje kaq te thella ne konceptet shkencore sa qe jane kundestuar vetem ne kohet e vona. Nje shembull i shkelqyer eshte rasti i hipotezes qe popullatat antike ishtin organizuar ne nje sistem te ngjashem qe ishte vene re ne fillimet e "Heres Moderne" ne zonat Dinarike, (Hercegovine, Mal i Zi, Shqiperi). Behet fjale per grupe njerzish te lidhur me njeri-tjetrin mbi baza vllazerie apo lidhje fisnore (25).

Eshte e rendesishme te vihet re qe keto pershkrime te hereshme bazoheshin, ne masen me te madhe, ne materiale te shkrojtura perpara shekullit te 19-te. Ashtu si dhe ne shume vende Evropiane, kerkimi dhe koleksionimi i evidencave materiale, ishte limituar kryesisht ne perpjekjet e kerkuesve amatoreve te antikitetit te cilet mblidhnin koleksione te ndryshme, pershkruanin renojat dhe mbanin shenime rreth mbishkrimeve te ndryshme. Kuptohet qe mbetjet Romake ne keto zona ishin me te "privilegjuara" dhe me te dukeshme dhe nuk kerkonin germime te fokusuara  dhe te specializuara si ato qe duheshin bere per ato pak mbetje antike te lidhura me popullatat vendase qe kishin jetuar ne ato zona para ndikimit Romak. Permeshume, duhet nenvizuar qe traditat e kerkuesve te antikitetit ishin te ndryshme ne zona te ndryshme. Ne Slloveni dhe Kroaci, (Vecanarisht ne Dalmaci), traditat kerkimore u zhvilluan ne nje platforme te ngjashme dhe periudhe te njejte kohore si kudo tjeter ne Evropen Perendimore dhe Mesdhetare. Per kete arsye, ne zonat e permendura, institucionet dhe kerkimet arkeologjke u zhvilluan shume shpejt gjate fillimit te shekullit te 19-te. Nga ana tjeter, ne hapesirat nen kontrollin Otoman, Bosnje, Hercegovine, Serbi dhe Mal te Zi, kerkimet rreth antikitetit ishin te ralla dhe materialet ishin trajtuar keq. Kjo ndodhi deri vone ne shekullin e 19-te kur Serbia dhe Mali i Zi u bene principata autonome, (Me vone vende te pavarura), dhe Bosnja dhe Hercegovina koloni te Austro-Hungarise Habsburgase. E njejta gje duhet thene dhe per zhvillimet e arkeologise ne keto rajone e cila nuk ndoqi modelet perendimore por u zhvillua ne rruge/forma specifike (26).

Stili perendimor i "nacionalizmit romantik" qe erdhi ne shekullin e 19-te, sinjalizoi zhvillimin e nje historie me te sofistikuar dhe me te perpunuar te "Ilirianizmes". Disa versione te ketij "nacionalizmi romantesk" ishin krijuar nga te huajt, disa te tjera nga faktore vendas qe shpesh here kundeshtonin njera-tjetren. Ne te kaluaren e afert, studiuesit i perceptonin Ilirianet, pak a shume, sic perceptonin dhe grupe te tjera prehistorike qe ishin perdorur nga ideologjite moderne per justifikimin e identiteteve aktuale (27). Egzistojne ndryshime thelbesore midis teorive te "brendeshme" dhe atyre te "jashtme". Te huajt kishin interesa te caktuara; keto ishin "romantizimi i Ballkanasve primitiveve te pakoruptuar nga civilizimi", ose e thene me drejt, interesa politike te fuqive imperialiste si ne rastin e misionit "civilizues" te Austro-Hungarise ne Bosnje dhe Hercegovine (28). Gjate 50-60 viteve te fundit eshte krijuar nje platforme bashkekohere ne kerkimet iliriane megjithate rezultatet jane modeste. Perceptimet rajonale reflektojne perpjekje per ri-ndertimin e te kaluares te larget bazuar ne objektiva te reja nacionale. Nje nga levizjet Iliriane ne Kroaci ishte e pasuksesshme dhe nuk pati jetegjatesi. Megjthate, teoria e Sllaveve te Jugut e formuluar ne rrethet intelektuale prane Kryepeshkopit Strossmayer, (ne vecanti punimet e historianit Franjo Rački dhe gjuhetarit Vatroslav Jagić), paraqiti nje version me te pranueshem. Ata pranuan migrimet e Sllave ne Evropen juglindore gjate mesjetes se hereshme dhe e konsideruan kete si histori te perbashket te Sllaveve te Jugut duke i dhene teorise se origjines Ilire nje pozicion shume me te parendesishem (29). 

Pozicionet e te huajve: Romanticizmi dhe Kolonializmi

Udhetaret Britanike te shekullit te 19-te i zhvilluan pikpamjet e tyre rreth Ilireve ne nje konteks me te gjere Ballkanik. Fjala Ballkan u kthye ne nje fjale qe pershkruante komunitetet nga rajonet Jug-Lindore te Evropes qe ndodheshin nen kontrollin e Perandorise Otomane. Keto pikpamje shfaqnin pozicionet opozitare qe kishte Perendimi me Lindjen. Fokusi i udhetareve Britanike ne fillim ishte perqendruar ne Shqiperia dhe Shqiptaret. Disa nga keta udhetare si W.M. Leake perforcuan kendveshtrimin se Shqiptaret jane pasardhes direkt te Ilirianeve dhe nje version me "puro" se Greket te cilet ishin "prishur" si rezultat i kontrollit shekullor Otoman. Nuk duhet te harohet kontributi Francez, gjate kontrollit Napoleonian te Dalmacise qe duket me se miri ne botimin e vitit 1802 "Voyage pittoresque et historique de l’Istrie et de la Dalmatie" (30). Disa udhetare te tjere qe kaluan ne Dalmaci ne fillim te shekullit te 19-te, si pershembull J. Gardner Wilkinson. Ne dy volumet e tij mbi Dalmacine dhe Malin e Zi te viteve 1848 ai permendin shume pak Iliret dhe informacioni eshte kryesisht i marre nga punimet e Ferlatit. 

Natyrisht qe udhetari me i famshem eshte Sir. Arthur Evans, i njohur si zbuluesi i civilizimeve Knossos dhe Minoan. Ai udhetoi neper Dalmacine e kontrolluar Austriak dhe brendesine e teritorit te kontrolluar nga Otomanet gjate revoltave ne Herzegovine (1875-1878). Popullata e Krishtere (kryesisht Serbe) ishte ngritur kunder pronareve Myslymane te tokave, kontrollit Otoman te teritorit dhe pushtimit te Bosnjes dhe Hercegovines nga Austro-Hungaria. Evans ishte me se shumti i interesuar ne ngjarjet e kohes, dhe u simpatizua fuqimisht me ceshtjen e rebeleve. Ai gjithashtu jep pershkrime te gjalla te pejsazheve dhe mbetjeve arkeologjike, detaje historike nga e kaluara, etnografi, etj. te zonave te Bosnjes dhe Hercegovines qe ai i pershkruan si te izoluara. Evans ve nje theks te forte ne arritjet e Ilirianeve antike dhe historine mesjetare te Mbreterise se Bosnjes. Ai i perdor keto argumenta si pika per te treguar qe pushtimi Otoman ishte shtypes, i prapambetur dhe duhej te kishte marre fund (31). Evans gjate vleresimeve te se kaluares nuk mban gjithmone te njejten linje, por ideja qe "barbaret" Sllave pushtuan dhe trasheguan civilizimin antik Iliro-Romak, si gjenetikisht ashtu dhe kulturalisht, shfaqet shpesh here ne shkrimet e tij (32). Evans disa here pranon qe Shqiptaret jane pasardhes te vertete te Ilireve por gjithashtu imagjinon banoret e Alpeve Dinarike, ne vecanti Dalmacine jugore, Hercegovinen dhe Malin e Zi, si pasardhes te drejtperdrejte te Iliro-Romakeve. Nuk eshte per tu cuditur qe ai shpesh perdor termin Ilirian dhe Ilirianet per te vecuar popullatat e shekullit te 19-te te Kroacise, Dalmacise, Bosnjes dhe Hercegovines dhe gjuhet qe ata perdornin. Nje opinion i tille mbase e influencoi ate te bente nje lidhje midis banoreve te dikurshem te Dalmacise Romake, qe ishin pershkruar si te izoluar, luftetare, konservative dhe liridashes, me banoret qe popullonin keto hapesira ne shekullin e 19-te. Evans, gjithashtu mbeshteste idene e bashkimit Sllav; ide per te cilen ai gjente mbeshtetje ne historite e vjetra dhe bazuar mbi to bente paralelizmin me "Bashkimin Ilir" te dikurshem (33).

Kendveshtrimet qe Evans paraqiti rreth Ilirianeve lane gjurme ne perceptimet e studiuesve Anglishtfoles te shekullit te 20-te. Historite me luftetare liridashes, (vecanarisht te perforcuara me shembuj nga partizanet Jugosllave qe luftonin ne male gjate Luftes se Dyte Boterore), konservatorizem dhe unitet kulturor, vazhduan qe here pas here te shfaqen ne konceptimet e sudiuesve te kohes sic tregohet ne paragrafin me poshte:

Rajoni Dinarik ne Jugosllavi eshte nje nga vendet me te pa-kalueshme ne te gjithe Evropen. Banoret e zones nuk i jane nenshtruar as edhe nje here ndonje autoriteti qendror. Ketu mbizoterojne lidhjet lokale. Terreni i thyer e ben te veshtire kontaktin edhe midis komuniteteve fqinje. Po ashtu, mund te themi qe rezistenca kunder atyre qe jane perpjekur ti pushtojne ka qene gjithmone prezente. Betejat e Ilireve te Panonias kunder Romakeve dhe ato te Malazezeve kunder Turqve u riperseriten nga Jugosllavet gjate Luftes se Dyte Boterore (34). 

Historiografia dhe arkeologjia moderne morren nje shtytje te madhe nga punimet e studiuesve Gjermane te shekullit te 19-te dhe filliit te shekullit te 20-te. Kjo ndodhi ne te njejten kohe kur u riten interesat politike dhe kolonialiste te Gjermanise dhe Habsburgeve per Evropen jug-lindore. Zippel shkroi nje monografi rreth pushtimit Romak te Ilirikumit duke u mbeshtetur kryesisht ne burime shkrimore. Punimi ishte i standarteve shume te larta per kohen dhe sherbeu si pike referimi per studiues te tjere te atyre viteve. Libri u be burim informacioni per tema si ajo e pushtimit Romak te komuniteteve vendase dhe institucionet politike te tyre perpara pushtimit Romak (35). Po aq i rendesishem dhe influencial ne mendimin shkencor ishte dhe i ashtuqojturi diskutimi "Panilirian". Arkeolugu Gjerman Gustaf Kossinna hodhi idene e nje migrimi masiv te Urnfielders (popullata qe banonin ne Evropen qendrore) gjate periudhes se bronxit te vone ne drejtim te Evropes jug-lindore dhe detit Egje (Aegean). Ai e lidhi origjinen e Urnfielders tek kulturat jug-lindore te Lusatian dhe Urnfielder. Kossinna mendonte se Urnfielders ishin larguar nga zona e permendur si rezultat i ardhjes se Gjermaneve fitimtare qe me pare banonin ne hapesirat e Jutland. sipas tij kjo levizje popullatash ndodhi gjate periudhes 1800-1700 perpara Eres Kristiane. Interpretimi qe Kossinna i beri etnicitetit te ketyre kulturave ndryshoi disa here por ne nje moment ai e lidhi kulturen Lusiatane me ate Ilire. Ky pozicion "zgjdhi" dy probleme ne te njejten kohe. Se pari, percaktoi kur dhe nga erdhen para-ardhesite e Gjermaneve qe u vendosen ne Gjermani. Se dyti, i kthehu popullatat para-Gjermane, ne nje forme indirekte, themelues te civilizimit klasik Grek. Kjo teori ishte ne perputhje te plote me hipotezen e tij qe Evropa qendrore prehistorike nuk ishte me poshte se kulturat Mesdhetare. Kossinna i nxori konkluzionet e tij bazuar ne kerkime shkencore Gjermane dhe Evropiano-perndimore. Keto kerkime i pane Ilirianet si nje grup te vecante gjuhesor Indo-Evropian, dhe ne perputhje me kendveshtrimet e shekullit te 19-te, nje "race" me vete (36).

Studiuesit Gjermane te gjuheve te vjetra, si Krahe dhe Pokorny, me entuziazem pranuan idenete e Kossinnas dhe u perpoqen te justifikonin dhe perforconin keto ide duke paraqitur evidenca nga gjuhet e vjetra te lidhura me migrimet masive prehistorike. Krahe i ripunoi opinionet e tij mbi gjuhen Iliriane dhe ne vitin 1964 publikoi nje volum te dyte. Rishikimi ndodhi kur u pa qarte qe teoria e tij Pan-Iliriane nuk qendronte. Carl Schuchhardt ndoqi nje rruge disi ndryshe nga ajo e Kossinnas. Ai i pa Gjermanet si pjese te kultures Lausitz, te cilet migruan drejt jugut ku dhe u perzjene me popullatat "para-Iliriane" Neolitike te zonave te Danubit dhe si rezultat i ketij bashkimi u krijuan Ilirianet (37). Ideja qe Ilirianet ishin  Urnfielders dhe perbenin pjesen me te madhe te migrimeve qe ndodhen ne drejtim te zonave te Egjeut (Aegean) influencoi studimet shkencore per disa dekada. Kjo kishte ndodhur bile dhe pas vitit 1945 kur Kossinna, (Ai vete kishte vdekur ne vitin 1931), ishte hequr nga literatura shkencore mbasi pikpamjet e tij ishin perdorur nga Nazistet (38).

Ne te njejten periudhe kohore, nje pjese e mire e studimeve Gjermane u perqendruan ne historine antike te Kroacise, dhe ne vecanti te Bosnjes dhe Hercegovines. Keto zona, deri ne marrjen e tyre nga Austro-Hungaria prej Otomaneve ne vitin 1878, kishin qene te pa prekura nga arkeologet (39). Interesi ne pre-historine dhe antikitetein Slloven dhe Kroat kishte natyre politike. Kjo sepse keto hapesira kishin qene pjese te perandorise Austro-Hungareze dhe kryesisht kerkimet arkeologjike ne keto zona ishin kryer nga arkeologe vendas. Situata ne Bosnje dhe Hercegovine ishte komplet ndryshe. Ne keto dy pjese te ballkanit te pas vitit 1878, arkeologjia u zhvillua si si nje disipline koloniale. Gjate nje kohe te shkurter dhe si rezultat i kerkimeve te mire financuara u bene zbulime te rendesishme ne fushen e athropologjise, etnografise, kontrollit Romak, Mesjetes dhe ne vecanti te periudhave prehistorike (40). Studiuesit e antikitetit dhe arkeologet qe punuan ne zonat perendimore te Ilirise u fokusuan ne pjeset me te dukeshme dhe me te perhapura te mbetjeve Romake. Perpara ketyre kerkimeve, njohurite per komunitetet para-Romake ishin te pakta keshtu qe zbulimet qe u bene ne Bosnje dhe Hercegonine ishin vendimtare per krijimin e nje pikture te pergjitheshme rreth Ilirianeve te kohes para kontrollit Romak. 

Megjthese as edhe nje here ne nivelin e historiografise Gjermane, studiuesit e hershem Italiane ishin interesuar te krijonin nje pershkrim te para-historise Ilire. Kerkimi ishte fokusuar me se shumti ne gjetjen e lidhjeve midis popullatave Veneti dhe Ilirians. Ky ishte nje projekt Italian me interes ne bregdetin Dalmacian dhe synonte krijimin e nje historie te lashte dhe te perbashket midis Italise se veriut dhe rajoneve te anes tjeter te Adriatikut. Mbase pika kulminante arriti me interesin Italian te treguar me kerkime arkeologjike ne Shqiperi gjate viteve 1920-1930. Projekti ishte fokusuar ne gjetjen e evidencave te udhetimit te Aeneas (Eneas) per ne Itali nepermjet Shqiperise dhe ishte nje shembull interesant qe tregonte nje nderthurje te interesave politike te regjimit te Musolinit dhe kerkimeve per studimin e se kaluares (41).    

Kendveshtrimet e Sllaveve te Jugut dhe Shqiptareve

Lidhjet midis procesit te "konstruktimit te Ilireve" dhe ndryshimeve politike qe ndodhen rreth viteve 1910 (Shpallaja e pavaresise se Shqiperise ne vitin 1913; themelimi i shtetit te perbashket te Sllaveve te Jugut ne vitin 1918), nuk ka marre vemendjen e duhur. Studimet e kohes tone jane gjithmone e me shume te interesuara te lidhin objektivat e momentit me identitetet historike te se kaluares (42).     

Pozicioni Shqiptar

Duke filluar nga fundi i shekullit te 19-te, ne mendimin e pergjithshem Shqiptar, eshte ngulitur thelle nocioni qe midis Ilirianeve para-antike, atyre antike, shqiptareve te mesjetes dhe atyre moderne egziston nje lidhje e panderprere. Ky koncept ishte bazuar ne hipotezen e gjuheve te vjetra, te permendur me siper, qe thoshte se gjuha Shqipe kishte rrjedhur nga gjuha Ilire dhe keshtu qe Shqiptaret jane pasardhes te drejtperdrejte te Ilirianeve. Kjo perbente nje strategji qe duket qarte qe ishte krijuar ne mejdiset e intelektualeve te nacionalizmit romantik i cili kishte "konstruktuar" vazdimesine historike dhe biologjike te shqiptareve qe nga koherat para-historike deri ne kohet moderne. Nuk eshte surprize qe pozicioni Shqiptar ne lidhje me Iliret efekti ne menyre te konsiderueshme interpretimet e arkeologjise Shqiptare, ne vecanti gjate periudhes se regjimit komunist (1945-1991). Si perfundim, interpretimet e studiuesve mbeshteten pikpamjen qe gjate pushtimit Romak, Ilirianet nuk u asimiluan kurre por mbajten identitetin e tyre te vecante etnik. Bazuar ne kete kendveshtrim, Shqiptaret jane pasardhes direkte te atyre Ilirianeve qe u terhoqen ne thellesi te maleve te Shqiperise se sotme te shtyre aty nga presioni i migrimit dhe vendosjes se Sllaveve gjate shekullit te 6-te dhe te 7-te (43). 

Vitet 1950 shenuan lindjen e disa hipoteza te reja. Gjetjet gjate germimeve te bera ne luginen e Matit mbeshteten teorine qe kultura e ketij rajoni kishte nje vazhdimesi te panderprere qe nga Epoka e Bronxit. Ne ate kohe kjo u interpretua si nje prove qe origjina e Ilireve e kishte zanafillen ne Epoken e Bronxit. Ky kendveshtrim korespondoi me nje ndryshim thelbesor te pozicionit te studiuesve Jugosllave te viteve 1960 ku vlen te permendet rasti Benac-Čović me teorine "Etnogjeneza Iliriane" qe theksone rendesine e vazhdimesise kulturore nga Epoka e Bronxit ne ate te Hekurit (Teorise Benac-Čović do ti kthehem me poshte). Interpretimet e mevoneshme ngriten nje pikepyetje mbi teorine qe thoshte se Ilirianet ishin formuar ne Epoken e Bronxit dhe mbeshteten teorine qe Iliret u shfaqen ne Periudhen e Hekurit  si "grupe te medha komunitare" qe ndanin nje kulture te perbashket e cila kishte evoluar qe nga Periudha e Bronxit. Ne te njejten kohe, teoria qe komunitetet Iliriane ne teritorin e Shqiperise mirembajten unitetin kulturor gjate Periudhes se Hekurit nuk u vu ne diskutim (44).

Deklarimet qe Shqiptaret kishin origjine Ilire ishin gjithashtu inkurajuar dhe perdorur per arsye politike si arme te fuqishme ne luften midis studiuseve Serbe dhe Shqiptare rreth identitetit prehistorik te banoreve te provinces te kontestuar te Kosoves (45). Megjithese nocioni i vazhdimesise Ilire eshte lekundur shume nga gjetjet e reja, nuk eshte per tu cuditur qe vazhdon deri ne nje nivel te caktuar te dominoje mendimin popullor dhe shkencor ne Shqiperi. Ka disa kohe qe ne mendimin e pergjithshem (por jo ne mes te shkencetareve) eshte shfaqur nje debat qe mund te quhet "Diskutimi Pellazg" (me sakte nje diskutim i ri Pellazgjik). Mbeshtetesit e ketij pozicioni thote se Ilirianet dhe Shqiptaret rrodhen nga Pellazget, nje popullate prehistorike autoktone qe jetonte ne zonat e Evropes juglindore dhe te Azise se Vogel. Nuk duhet shume mend te kuptohet qe kemi te bejme me nje rikthim ne teorite e shekullin te 19-te qe benin fjale rreth autoktonise se Shqiptareve. Me te drejte, ato ishin kritikuar nga studiuesit Shqiptare te kohes, por me vone keto teori ishin adoptuar zyrtarisht nga udheheqesi i degjuar komonist, Enver Hoxha. Kjo teori e cuditeshme Pelazgjike ka gjithashtu mbeshtetesit e saj edhe ne rrethet jo-shkencore jashte Shqiperise (46).