Origjina e emrit Albania dhe si u shtri ai gjate shekujve

A eshte Elbasani i sotem Albanopolis i dikurshem ?

Mbi origjinen e emrit ‘Albania’ jane ngritur shume hipoteza. Disa nga me te perhapurat jane:

1- Lidhja e emrit me nje vendbanim malor te quajtur ‘Albanopoli’.

2- Lidhja e emrit me nje popullate/njerez lekurbardhe te cilet quheshin ‘Albo’

3- Deformimi i termit Arvon/Arbon, qe pershkruante nje zone gjeografike, ne emrin Albania.

Mendoj se variantet e mesiperme nuk marrin parasysh disa detaje te njohura historike. ‘Spekullimi’ im thote se emri Albania eshte i lidhur me historine e Perandorise Romake. Ky emer filloi te perdorej, ne njeren apo ne tjetren forme, rreth 2100 vjet te shkuara. Behet fjale kur romaket morren nen kontroll hapesira te medha te Europes jug-lindore, perfshi Ballkanin e sotem. Si nje civilizim i avancuar, fuqi e madhe ushtarake dhe ekonomike, Roma solli ne provincat e pushtuara konceptet e nje administrimi shume te zhvilluar per kohen. Kudo ku romaket shkuan ata lane gjurmet e tyre. E tille eshte dhe ‘Via Egnatia’, ne shqip 'Rruga Egnatia'. Mendohet se ideatori i saj ishte senatori romak Gnaeus Egnatius, prandaj dhe rruga mori ate emer. Politikani ne fjale sherbeu si drejtues i provinces Romake te Maqedonise rreth viteve 140 Para Eres Kristiane. 

Via Egnatia lidhte qytetet e Epidamnus, (Me vone i njohur si Dyrrhahium, sot Durres), me qytetin e Byzantium (Me vone i njohur si Kostantinopol, sot Istambul). Rruga kishte dhe nje degezim me jugur qe fillonte ne Apoloni, (Prane Fierit te sotem). Harta e meposhtme jep nje ide te perafert te shtrirjes te rruges ne fjale. Aty tregohet dhe qyteti i Albanopolis.

Pervec rendesise ushtarako-ekonomike, Rruga Egnatia sherbente edhe si kufi ndares midis provincave romake. Egzistojne disa pershkrime te hereshme rreth kesaj rruge, kryesisht te dhena nga historianet dhe gjeografet antike greke.

Polybius, (Jetoi midis vitit 200 dhe 117 PEK), ne vepren e tij voluminoze, te titulluar ‘Historite’ shkruan:

"Gjatesia e rruges eshte egzaktesish e njejte pavaresish nga pika e nisjes, qofte ky qyteti i Apollonise apo Epidamnus. Megjithese ne pergjithesi njihet si Rruga Egnatia, pjesa e pare e saj quhet Rruga e Kandavia-s, emer qe ka e mare nga nje mal Ilirian, (Shenim im: Sot quhen malet e Jablanices), dhe kalon nepermes qytetit te Lychnidus, (Ohrit te sotem), dhe qytetit Pylon. Pikerisht ketu rruga shenon kufirin midis Ilirise dhe Maqedonise".

Strabo (63 PEK - 24 MEK), ne punimin e tij 'Gjeografia', Libri VII, shkruan: 

"Me pikenisje Epidamnus, apo Apollonine, dhe duke ecur ne drejtim te Lindjes, ne krahun e djathte te rruges ndodhen fiset Epirotase qe popullojne bregdetin e Detit Sicilian deri poshte ne Gjirin Ambrasian. Ne te majte ndodhen malet Iliriane, (te cilat i kam pershkruar me perpara). Fiset qe jetojne prane ketyre maleve shtrihen deri ne Maqedoni dhe Paeonia". 

Duke ditur saktesine dhe organizimin e romakeve, logjika thote se ata kishin emertuar jo vetem rruget por dhe zonat ku ato kalonin. Keshtu kishte ndodhur edhe me Egnatian, nje nga rruget me te rendesishme te perandorise(1), e cila per nje gjatesi te konsiderueshme shtrihej shume prane lumit Shkumbin.

Ne kete pike, them se ushtaraket, qeveritaret, udhetaret e zakonshem, etj, e pershkruanin luginen e lumit Shkumbin, (Qe ne ate kohe quhej Genessuss), me togfjaleshin ‘Alba Basenis’ qe ne shqip do ta interpretoja si 'Vendi ku mblidhen/rrjedhin ujrat e bardha‘.

Kete hipoteze e mbeshtes ne dy fakte.

1- Kandia dhe Alba pershkruajne te njejten vecori/karakteristike; dicka te bardhe. 'Rruga Kandavia' - sic shkruan Polibyus.

2- Fjala ‘Shkume/Shkumbe’ nenkupton dicka te bardhe(2). Logjika e thjeshte te con ne konkluzionin se njerzit e kane quajtur lumin Shkumbin bazuar ne nje fenomen natyror qe e kthente ate ne nje 'Lume qe zbardhon'. 

Pra, qe nga Elbasani dhe deri ne Oher, shpatet e maleve/toka neper te cilat rrjedh Shkumbini queshin ‘Alba-basen’. Kjo hapesire gjeografike permblidhte male qe reflektonin bardhesi dhe nje lume shkumbues. Mbase 2000 vite me pare kishte dicka qe e bente Shkumbinin te 'shkumbezonte' me shume se sot ...

Gradualisht emertimi 'Alba-basen' u thjeshtesua ne 'Alba/Albania' dhe filloi te perkufizonte nje shtrirje me te gjere tokesore.

Nuk kam hasur ndonje dokument romak ku te shfaqet ndonje vend/zone e quajtur Albania, por ky emertim shfaqet ne rekorded bizantine dhe pershkruan pikerisht zonat pergjate Rruges Egnatia dhe Shkumbinit.

Anna Komnena, (1083 – 1153), shkruan se ne vitin 1081, mbreti norman Robert Guiscard pasi mundi ne betejen e Durrsit perandorin bizantin Aleksis Komnenus, vazhdoi marshimin e tij neper Albania duke ju drejtuar Maqedonise. 

Kronikani George Acropolites, (1217-1282), ne kujtimet e tij shkruan se duke kaluar neper Servia, (Nje qytet ne Greqi), Kostur dhe zonen e Ohrit, ai arriti ne Albania. Dhe prej aty ne Durres.

Historiani dhe filozofi Georgios Pachymeres, (1242-1310), shkruan se Albanon, nje zone malore midis Durresit dhe Ohrid, kishte qene nen kontrollin e udheheqesit te njohur bizantin, Theodoros Komnenos.

Pra, pavaresisht pikes se hyrjes, ne Durres apo Oher, nje brez i caktuar tokesor ne te dy anet e Rruges Egnatia, dhe lumit Shkumbin, quhej Albania. 

Elbasani si qendra e Albanias antike

Sic u permend me siper, dy degezimet e Rruges Egnatia, takoheshin diku. Propabiliteti me i madh eshte ne nje pike afer Elbasanit te sotem i cili ndodhet perafersisht 60 km larg Durrsit dhe Fierit. Historikisht, prane tij kryqezoheshin kater akse rrugore; Lindje-Perendim-Veri-Jug. Mund te thuhet se qyteti perbente ‘Hyrjen Perendimore’ te Albanias. Mbase ne nje moment kohor qyteti simbolizonte vete hapesiren e Albanias dhe quhej Albasan, nje devijim i togfjaleshit Alba-basen.

Disa historiane dhe udhetare te shekujve te kaluar e kane mbeshtetur versionin se Albansan/Albasano ishte Albanopoli i vertete, qe dikur perbente nje nyje shume te rendesishme rrugore, dhe jo vetem.

Hobhose, (1786 - 1869), duke shpjeguar kohen dhe menyren se si u krijua dhe u shtri emri 'Albania' ne hapesira te tjera Ballkanike, shkruan(3):

"Emri Albania gjithashtu i ishte ngjitur Epirit, pjeses jugore te Illlyricum, dhe disa distrikteve qe me perpara i takonin Maqedonise.

Ky emertim mund te kete ndodhur shume me heret. Zt. D'Anville duke folur per Ilirikumin e Jugut, thote, "Ne dime qe emri Albania u shtri ne kete vend; dhe Albanopolis, per te cilin Ptolemy flet, duket se eshte ne Albasano". Me pak fjale, eshte e qarte se qe nga periudha e referuar me siper, ne gjejme te permendur termin Albania Europiane i cili, sic kemi pare edhe me pare, eshte perdorur pasaktesisht dhe pa bere dallimin me Epirin."

Si konkluzion, mendoj se emri Albania lidhet me fjalen latine 'Alba'. Ishte Rruga Egnatia dhe 'Lumi me shkumbe' qe e kthyen ate ne nje perkufizim territori dhe perkufizim gjeografik. Gjate periudhes se Perandorise Otomane, ky term u zgjerua ne konceptin administrativ duke perfshire te ashtuquajturat 'Vilajetet Albanase/Shqiptare'.

Shenime dhe sqarime rreth shkrimit

1- Aq e populluar ishte Rruga Egnatia sa qe ne nje leter qe udheheqesi i degjuar romak Cicero i dergoi mikut te tij Attikus, ne Qershor te vitit 58 PEK, ankohej: 

"Nuk mund te largohej nga Thessaloniki sepse rruget ishin shume te ngarkuara". 

Per te patur nje ide; udhetimi detar nga qyteti i Bizantit deri ne Rome, duke ndaluar me pare ne Korinth, zgjaste midis 8 dhe 12 javesh. 

Udhetimi tokesor duke ndjekur rrugen Egnatia deri ne Durres, apo Apoloni, nga aty me anije deri ne Brindisi dhe me tej nepermjet rruges Apia deri ne Rome, permbushej per 4 apo 5 jave.

2- 'Shkumba' vjen nga italishtja 'Schiuma'.

3- John Cam Hobhouse Baron Broughton - Travels in Albania and other provinces of Turkey in 1809 & 1810

C’fare ndodh kur nacionalizmi pagan shkateron traditat shekullore ?

Nje pyetje me nje mije pergjigje. Duke shtuar numrin e individeve qe do te shprehin mendimet e tyre rreth kesaj teme, del qe kemi te bejme me nje pafundesi pergjigjesh ….

Me poshte shpreh pozicionin tim rreth tradites orthodokse ne zonat ku une u linda dhe rrita.

Nje here e nje kohe, kur lindte nje femije, te afermit i vinin atij/asaj nje emer qe kishte egzistuar ne familje per nje kohe shume te gjate. Nuk e teproj ne se them 1000 vjet. Edhe ne rastin kur kumbara/kumbari ishin persona jashte ciklit fisnor, perseri emrat ishin te tradites kristiano-orthodhokse, ose te lidhura me Helenizmin. Ne disa raste dhe me Sllavizmin.

Emri ‘Vulosej’ nepermjet Pagezimit dhe shpesh here ky moment konsiderohej si ditelindja e vertete e femijes. Besimtaret mendonin se njeriu nuk lind kur del nga barku i mamase por kur merrte bekimin ‘Ne emer te Atit, Birit dhe Shpirtit te Shenjte’ dhe emrim perkates.

Ky emer do ta shoqeronte ate gjate gjithe jetes. Ne aktivitetet e tij/saj te perditeshme, ne martese dhe deri ne vdekje kur ti shenohej mbi kryq. Jo rralle here, emri kthehej ne mbiemer familjar dhe riciklohej nga pasardhesit.

Duke thjeshtezuar kete proces te komplikuar njerezor, po ndalem tek martesa. Ajo behej ne kishe dhe prinderit zotoheshin t’ju qendronin prane femijeve jo vetem shpirterisht por edhe financiarisht, me aq sa mundeshin. 

Pervec perfaqsuesit te Kishes dhe prinderve, kontrata e marteses firmosej edhe nga deshmintare te ndryshem. Ndodhte qe keta deshmimtare, qe dikur kishin pagezuar femijet e vegjel, te ishin bere mbrojtesit e tyre ne jete. Ti kishin martuar ata. T'ju ishin bere garantore dhe mbrojtes ne momente te veshtira. 

Nepermjet ketij raporti fetar, familjet ishin lidhur prej brezash dhe i ishin gjendur njera-tjetres ne dite te mira dhe te keqia. 

Me poshte tregohet nje kontrate martese e formuluar/firmosur ne Korce ne vitin 1909. Personalisht, njoh pasardhesit e drejtperdrejte te Joanis Bimblis, shkruesit te dokumentit dhe perfaqsuesit te Kishes Orthodhokse ne kontraten e marteses ne fjale.

Revolucioni antifetar i filluar me perpjekjet e para te krijimit te Shtetit Shqiptar ne vitet 1920, qe arriti kulmin me krijimin e ‘Njeriut te ri’, shkateroi jo vetem traditat shpirterore por edhe ato dokumentare qe ishin mbajtur me aq perpjekje dhe sakrifica gjate shekujve. 

Me vjen cudi perse ankohen njerzit kur thone se morali eshte zhdukur. Se po vidhet dhe tjetersohet prona. Se drejtesia eshte korruptuar. Se …

Nje shprehje thote: ‘Ata qe nuk dijne nga vijne, e kane te veshtire te gjejne destinacionin e te ardhmes’.

Dhe disa ‘Ustallare’ kane arritur me se miri te shuajne te kaluaren nen pretekste patriotike.

Per paralelizem historik

Dikur ne Angli, rekordet e shtetit, kishes, etj, mbaheshin ne latinisht. Anglezet nuk i shkateruan kishat, arkivat, dokumentat historike sepse ato ishin shkrojtur ne gjuhen e ‘armikut'.

Magna Carta, nje nga dokumentet me te rendesishme ne historine e Britanise se Madhe, dhe jo vetem, ishte shkrojtur ne latinisht. Me pas ishte perkthyer ne ferngjisht, gjuhen qe fliste mbreti i Anglise dhe klasa drejtuese e viteve 1200.

Nje nga kater kopjet e Magna Carta, qe i kane shpetuar kohes, tregohet ne vazhdim.

Kontrata e marteses te judejve karaite nga Kalaja e Cifuteve

Ne gjuhen shqipe, 'Cifut' eshte nje perkufizim i vjeter. Dikush e perdor si term fyes. Une nuk e shoh si te tille.

Per disa persona, shoqeria njerezore gjithmone eshte rrezikuar nga cifutet. 

Edhe sikur te jete keshtu, si ka mundesi qe nje popullate kaq e vogel, e perbere nga fise dhe fara te ndryshme, e shperndare ane e mbane globit, te kete luajtur dhe luaje nje rol kaq vendimares ne rang boteror ?

Kendveshtrimet e njerezve jane nga me te ndryshmet. 

Cilatdo qofshin ato, logjika normale te con ne konkluzionin se ata kane patur disa aftesi kolektive te cilat ju kane munguar grupeve te tjera perderisa kane zene pozicionin e lartpermendur. Mbi te gjitha, une vecoj mbajtjen e zotimit te kontratave qe ata shkruanin dhe firmosnin midis njeri-tjetrit. Fjalet i merr era. Ligjet dhe rregullat shkruhen. Permeteper, ato zbatohen - ishte motivi i tyre.

Fotoja e mesiperme tregon nje kontrate martese e vitit 1719. 

Dhendri quhej: Abraham ben Mordechai ha Gabira 

Nusja quhej: bat Elijah Fawqa ha Gabira 

Kontrata eshte e shkrojtur ne Armaisht. 

Vendi i marteses: Chufut-Kale, (Ne shqip: Kalaja e cifuteve), Krime.

Me poshte tregohet nje foto nga ky vendbanim qe sot ka mbetur vetem si relike historike. 

Si perfunduan cifutet ne Krime, kjo nuk eshte tema e ketij shkrimi. 

E rendesishme eshte te mesohet se Armaishtja, gjuha qe kishte folur Krishti(1), vazhdonte te perdorej edhe 1700 vjet mbas kryqezimit se tij. 

Dhe cifutet benin cmos ta transmetonin nga brezi ne brez gjuhen e te pareve te tyre. Per kete arsye ata e shkruanin kontraten baze te familjes ne Armaisht. Kjo tradite shume e vjete, mbase 2500 vjecare, vazhdon edhe sot e kesaj dite. Nje rast i nje formulimi modern prezantohet ne vazhdim.

Duke u rikthyer tek kontrata e marteses te cifuteve te Krimese. Dokumenti ka nje histori interesante. Kishte qene pjese e nje koleksioni te nje historiani dhe shkrimtari te njojtur hebre. Pas vdekjes se tij, ne vitin 1876, ishte blere nga administrata cariste dhe bere pjese e Librarise Publike Perandorake te Moskes. Ne vitin 1992 ishte vjedhur dhe nxjere jashte territorit Rus. Pak kohe me vone, nje muzeum ne Izrael kishte rene ne gjurme te dokumentit, e kishte blere dhe rikthyer pronarit te ligjshem ne Moske.

Si perfundim, izraelitet e sotem, pavaresisht se si mund te emertohen apo klasifikohen ata; cifut, hebre, jude, etj, bejne perpjekje kolosale per mbrojtjen e historise se perbashket, qofte edhe pse mund te kete ndryshime radikale midis degezimeve te ndryshme te besimit te tyre. 

Per kete ata nuk ngurojne te paguajne vleren financiare perkatese !

Ngrihet pyetja: Eshte ky nje shembull per tu ndjekur, apo …

Shenime sqaruese

1- Historianet dhe studjuesit e Krishterimit thone se fjalet e fundit te Kristit ishin ne armaisht.